مادر کم‌خون: زایمان زودرس، نوزاد کم وزن
یکی از شایع‌ترین مشکلات جسمی زنان ایرانی، به‌خصوص مادران باردار فقر آهن است. برای آشنایی بیشتر با مشکلاتی که کم‌خونی فقر آهن برای زنان به‌وجود می‌آورد به سراغ یک متخصص زنان وزایمان رفته‌ایم و در مورد راهکارهای این مشکل با او صحبت کرده ایم.
اعظم صفایی/
آمارها نشان می‌دهد 20 تا 25 درصد از مرگ‌ومیر مادران دردوران بارداری، براثر کم‌خونی و فقر‌ِ آهن اتفاق می‌افتد؛ مشکلی که به راحتی وتنها با یک پیشگیری ساده قابل درمان است. مصرف قرص‌های مکمل آهن و انجام آزمایشات روتین کم‌خونی از جمله اقداماتی است که به منظور پیشگیری از ابتلا به کم‌خونی و مرگ‌ومیر ناشی از آن ضرورت دارد و اخیراً به‌طور جدی در دستور کار دفتر سلامت خانواده وزارت بهداشت قرار گرفته است.
در همین رابطه محمد اسماعیل مطلق رئیس مرکز سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، در خبرها اعلام کرد: با توجه به شیوع آنمی (کم‌خونی) که یکی از موارد اصلی در مرگ‌ومیر مادران در حین زایمان است، از این پس قرص آهن از طریق خانه‌های بهداشت در حاشیه شهرها در اختیار زنان قرار خواهد گرفت.
برای آشنایی بیشتر با مشکلاتی که کم‌خونی فقر آهن برای زنان به‌وجود می‌آورد به سراغ یک متخصص زنان وزایمان رفته‌ایم؛ به‌طور یقین آگاهی در این زمینه کمک بسیاری به پیشگیری و جلوگیری از وقوع مرگ‌ومیر ناشی از کم خونی در زنان خواهد شد.
چگونه در بارداری متوجه کم‌خونی شویم؟
دکتر نوشین صحابی متخصص زنان، زایمان ونازایی، ضمن بیان این نکته که کم‌خونی یا آنمی یکی از شایع‌ترین علل مرگ‌ومیر زنان باردار در حین بارداری است افزود: اولین گام برای مقابله با کم‌خونی تشخیص بیماری است. روش‌های تشخیصی گسترده‌ای برای تشخیص بیماری‌های خونی وجود دارد. غلظت بسیاری از شاخص‌های خونی طی بارداری مانند خانم‌های غیرباردار است. لیکن طبق تعریفی که وجود دارد اگر خانمی در طی بارداری مکمل آهن دریافت می‌کند و در سه ماهه اول وسوم هموگلوبین خون او از 11گرم در دسی‌لیتر کمتر باشد به کم‌خونی مبتلا است.
وی افزود: اگر در سه ماهه دوم از 5/10 گرم در دسی‌لیتر کمتر باشد، مبتلا به آنمی فقر آهن است. به‌دلیل افزایش حجم پلاسما در مقایسه با توده گلبول قرمز، آنمی ناشی از رقیق شدن خون که به نوعی«آنمی فیزیولوژیک» مشهور است ایجاد می‌گردد که معمولاً در سه ماهه دوم بارداری افزایش می‌یابد و در سه ماهه سوم این نوع آنمی متوقف می‌شود. بر‌این‌اساس اگر خانمی به آنمی دوران بارداری مبتلا باشد، از طریق انجام آزمایش ساده خون بر حسب اندازه‌گیری این معیارها می‌توان به وجود کم‌خونی در او اطمینان حاصل کرد.
شیوع کم‌خونی در زنان تهیدست
صحابی در ادامه گفت: علل متعددی در بروز کم‌خونی در دوران بارداری دخیل است. موقعیت جغرافیایی، نژاد فرد، وضعیت تغذیه و ذخائرآهن موجود در بدن او از جمله این موارد هستند. لازم به ذکر است علل اجتماعی و اقتصادی به‌ویژه وضعیت مالی افراد در ابتلا به آنمی نقش زیادی دارد و بر طبق آمار شیوع کم‌خونی در زنان تهیدست بیشتر از سایر زنان است. اگر به‌طور کلی بخواهیم علل شایع آنمی را نام ببریم؛ دو دسته ارثی و اکتسابی وجود دارند.
مادر کم‌خون؛ نوزاد کم وزن؛ زایمان زودرس
این متخصص گفت: تحقیقات نشان داده است که خطر زایمان زودرس البته به میزان اندک در سه ماهه دوم بارداری در صورت کم‌خونی افزایش پیدا می‌کند. اگر در سه ماهه اول بارداری غلظت هموگلوبین مادر پایین باشد یعنی مادر کم‌خون باشد، خطر تولد نوزاد کم وزن، زایمان زودرس و نوزادان کوچک برای بارداری افزایش پیدا می‌کند. علاوه بر این دیده شده که کودکانی که مادران آنها در طی دوران بارداری مکمل آهن دریافت نکرده‌اند، تکامل ذهنی پایین‌تری در سنین یک تا دوسالگی داشته‌اند که در واقع این موضوع ارتباط فقر آهن در دوران جنینی را با تکامل ذهنی اثبات می‌کند.
خونریزی‌های حاد شایع‌ترین علت کم‌خونی
صحابی درخصوص شایع‌ترین علل کم‌خونی ناشی از فقر آهن در دوران بارداری گفت: خونریزی‌های حاد و عدم مصرف مکمل‌های آهن در دوران بارداری، از علل شایع کم‌خونی در این دوران است. طی یک بارداری تک قلوی معمولی، نیاز مادر به آهن 1000 میلی گرم است. از این میزان 300 میلی گرم به مصرف جنین و جفت می‌رسد،500 میلی‌گرم برای افزایش توده هموگلوبین مادر به مصرف می‌رسد و 200میلی‌گرم هم به‌طور طبیعی از طریق روده، ادرار و پوست دفع می‌شود. این 1000میلی گرم نیاز در اغلب خانم‌ها از ذخائر آهن موجود در خون شان بیشتر است. یعنی خیلی از خانم‌ها به‌طور طبیعی این میزان آهن را در بدن ندارند و برای همین منظور اگر مکمل آهن مصرف نکنند، در طی بارداری به آنمی فقر آهن مبتلا خواهند شد.
وی افزود: یکی دیگر از دلایل عمده کم‌خونی وقوع خونریزی‌های حاد درز این دوران است که به دلایل گوناگون از جمله سقط جنین و حاملگی خارج از رحم ایجاد می‌شود. کم خونی بر اثر خونریزی‌های دوران نفاس نیز شایع‌تر است که درمان‌های خاص خود را دارد. در این مواقع اگر هموگلوبین مادر 7 باشد ودچار ضعف و بی‌حالی شده و قادر به راه رفتن بدون احساس سرگیجه نباشد تزریق خون برای او ضرورت دارد و درمان آهن به مدت سه ماه برای جبران ذخائر از دست رفته باید صورت بگیرد.
درمان فقر آهن
این متخصص زنان وزایمان در ادامه افزود: در دوران بارداری پزشک بدون توجه به وضعیت کم‌خونی در خانم باردار اقدام به تجویز 30 تا 60 میلی گرم آهن «المنتال» و 400 میلی‌گرم اسیدفولیک به صورت مکمل خواهد کرد؛ تجویز این میزان مکمل به‌طور طبیعی برای تمامی زنان باردار ضرورت دارد. اصلاح آنمی و تکمیل ذخائر آهن از طریق مصرف ترکیبات ساده آهن مانند سولفات آهن، سومارات آهن و یا گلوکونات آهن صورت می‌گیرد. اگر خانمی به هر دلیل از جمله عدم تحمل قرص‌های خوراکی و تهوع ناشی از بارداری قادر به مصرف مکمل‌های خوراکی نباشد، می‌توان از ترکیبات تزریقی آهن برای جبران هموگلوبین مورد نیاز او استفاده کرد.
زایمان طبیعی و سزارین فرقی ندارد
صحابی ضمن بیان این نکته که آنمی فقر آهن خطر مرگ ومیر را در طی زایمان افزایش می‌دهد گفت: اگر فقر آهن در دوران بارداری شدید باشد ومادر ذخائر آهن نداشته باشد به دلیل اینکه در پروسه زایمان و پس از آن چه فرد زایمان طبیعی داشته باشد و چه زایمان به روش سزارین باشد مقادیر زیادی خون به‌طور طبیعی از دست می‌رود و اگر در این میان اتفاقی غیرطبیعی رخ بدهد که فرد خونریزی بیش از حد پیدا کند مانند پارگی‌ها، شل شدن رحم، کنده شدن جفت و جفت سرراهی مشکل کم خونی دو برابر خواهد شد. در این حالت اگر به موقع مقادیر خون از دست رفته جبران نشود مادر بلافاصله از بین می‌رود.
وی افزود: بر این اساس یکی از علل مرگ ومیر در طب مامایی، خونریزی است و دلیل آن هم حجم خونی است که به‌طور طبیعی از دست می‌رود؛ مضاف بر اینکه حوادث غیر مترقبه‌ای که امکان دارد در طی زایمان برای مادر ایجاد شود به این موضوع دامن می‌زند.
آسیب کبدی با مصرف خودسرانه آهن
صحابی در انتها در خصوص مصرف خودسرانه قرص‌های مکمل آهن هشدار داد و گفت: مصرف خودسرانه مکمل آهن به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود و اغلب پزشکان توصیه می‌کنند مصرف مکمل‌ها از سه ماه مانده به اقدام جهت بارداری صورت بگیرد. اگر فردی مبتلا به کم‌خونی آهن است باید با دوز بالای آهن و اسید فولیک درمان شود و اگر فرد سالم با این دوز اقدام به مصرف آهن بکند دچار عوارض ناگواری از جمله تجمع غیرطبیعی مقادیر آهن در کبد و کلیه خواهد شد.
وی در پایان اضافه کرد: از طرفی اگر فردی به کم‌خونی آهن مبتلا باشد و برای جبران این کم‌خونی خودسرانه مکمل آهن مصرف کند کمکی به درمان کم خونی خود نکرده، زیرا برای جبران کم خونی نیاز به مصرف دوز مناسب است. تشخیص و درمان علل کم‌خونی در وهله اول اقدام مناسبی برای مقابله با آن بوده که تنها با تشخیص پزشک متخصص امکان پذیر است.
