معنای امروزی نفقه
درقانون مدني و ساير مقررات و نیز در شرع اسلام مطالب فراواني راجع به نفقه زن پيش‌بيني شده است كه آن را درچند مبحث جداگانه بررسی و مطرح خواهیم کرد و این بار نفقه و معنای امروزیش.
سرویس اجتماعی به دخت/
اهميت خانواده و نقش آن در روابط اجتماعي موجب شده از جوامع باستاني گرفته تا ظهور اسلام و پس از آن، براي تأمين نفقه اشخاص، سازو کاری در نظر گرفته شود .به طوري كه بر اساس آموزه‌هاي ديني، نيازهاي جامعه، عرف و عادت و سنت و به خصوص شرع اسلام، در متن قانون و يا در كنار مقرراتي كه براي خانواده وضع گرديده، مقررات نفقه زوجه هم اشاره شده است .درقانون مدني و ساير مقررات مطالب فراواني راجع به نفقه زن پيش‌بيني شده است .
قانون مدنی
فصل هشتم از باب اول كتاب هفتم جلد دوم قانون مدني، به حقوق و تكاليف زوجين نسبت به يكديگر اختصاص داده شده است. در ماده 1102 قانون مدني، يعني اولين ماده اين فصل، مي‌خوانيم: همين كه نكاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجيت بين طرفين موجود و حقوق تكاليف زوجين در مقابل همديگر برقرار مي‌شود. از جمله حقوقي كه با انعقاد عقد نكاح دائم زن به دست مي‌آورد، حق دريافت نفقه از همسرش مي‌باشد. به بيان ديگر، با وقوع عقد نكاح شوهر مكلف مي‌شود كه نفقه زن خود را بپردازد. اين موضوع به طور مختصر و رسا در ماده 1106 ق.م.آمده است. اين ماده مي‌گويد: در عقد دائم نفقة زن به عهدة شوهر است.
درست است كه در عقد دائم نفقه زن به عهدة همسر قرار داده شده است. اما، هرگاه زن بدون مانع مشروع از اداي وظايف زوجيت امتناع كند، مستحق نفقه نخواهدبود (ماده 1108ق.م). البته اگر مرد از پرداخت نفقه زن خود، استنكاف نمايد، زن مي‌تواند هم از لحاظ كيفري و هم از جهت مدني، حسب مورد به دادسرا و يا دادگاه حقوقي مراجعه و شوهر مستنكف را تعقيب نمايد يا نفقه خود را از وي مطالبه كند.
هرچند از جنبة حقوقي ،تعاريف متعددي از نفقه شده است، اما مناسب است از تعريفي كه قانون مدني از نفقه زن ارائه داده است، براي تعريف اصطلاحي نفقه بهره‌مند شويم. تا قبل از اصلاحيه سال 1381، ماده 1107 قانون مدني بیان می کرد :نفقه عبارت است از مسكن و البسه و غذا و اثاث‌البيت كه بطور متعارف با وضعيت زن متناسب باشد و خادم، در صورت عادت زن به داشتن خادم يا احتياج او بواسطة مرض يا نقصان اعضاء. اما اين ماده، يعني تعريف اصطلاحي نفقه، در سال 1381 (19/8/1381)، تغيير پيدا نمود و اصلاح گرديد. فعلاً اين ماده مقرر نموده است: نفقه عبارت است از همه نيازهاي متعارف و متناسب با وضعيت زن از قبيل مسكن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزينه‌هاي درماني و بهداشتي و خادم در صورت عادت يا احتياج به واسطه نقصان يا مرض.
با مقايسه اين دو تعريف، درمي‌يابيم كه نيازهاي جديد همسران (زنان) موجب شده است، قانونگذار دامنه نفقه اصطلاحي را گسترش دهد و مواردي را به آن اضافه نمايد. در اصلاحيه ماده 1107 ق.م. تنها هزينه‌هاي درماني و بهداشتي افزوده نشده است. بلكه، عبارت ابتداي ماده يعني «همه نيازهاي متعارف و متناسب با وضعيت زن»، به قدري دايره شمول نفقه زن را وسيع نموده است كه بسياري از ضرورت‌هاي زمانه زنان را در بر مي‌گيرد (نه وضعيت مرد را) و با عنايت به مادة 1106 همين قانون، شوهر را مكلف مي‌نمايد كه اين‌گونه نيازهاي زن دائم خود را برآورده نمايد. به بيان ديگر، اگر زماني، برق، آب لوله‌كشي، گاز شهري، يخچال و ماشين لباسشوئي، حتي در شهرها نياز متعارف و متناسب با وضعيت زن نبود، امروزه در غالب شهرهاي كشورمان، در شمار نفقه و جزئي از مسكن و اثاث منزل محسوب مي‌شود و بالعكس زغال و نفت سفيد، اگر تا چند سال پيش جزئي از نفقه زن در شهرها محسوب مي‌گرديد، امروزه با لوله‌كشي گاز شهري، اين موارد بخشي از نفقه زن تلقي نمي‌شود.
منابع مبحث نفقه زن
حال مباني و منابع و علّت‌هاي استقرار نفقه زن دائمي كه بر عهده مرد است را مورد توجّه قرار مي‌دهيم. در اين راستا ابتدا به نخستين و مهم‌ترين منبع فقه اسلامي، يعني قرآن مجيد اشاره خواهيم كرد و سپس احاديثي از معصومين (ع) را براي نمونه، يادآوري مي‌كنيم.
– آيات قرآن مجيد
برخي از آيات قرآن كريم كه در ادامه به آنها اشاره مي‌شود را مي‌توان، به نحوي منبع نفقه همسر دائمي تلقي نمود.
1- آيه 233 سوره بقره، در آنجا كه مي‌فرمايد مادران مي‌بايست دو سال كامل فرزندان خود را شير دهند، مي‌فرمايد: … و علي‌المولود له رزقهنّ و كسوتهنّ بالمعروف … و به عهده صاحب فرزند (پدر) است كه خوراك و لباس مادر را به حد متعارف بدهد؛
2- در آيه 240 همين سوره، خداوند توصيه مي‌كند، كساني را كه فوت مي‌كنند و همسران آنها باقي مي‌مانند وصيت كنند كه همسر آنان را تا يك سال نفقه دهند و از خانه شوهر بيرون نكنند… (والذين يتوفون منكم و يذرون ازواجاً وصيّه لازواجهم متاعاً الي‌الحول غير اخراج …)
3- در آيه 34 سوره نساء، آمده است: الرجال قوامون علي‌النساء بما فضل‌الله بعضهم علي بعض و بما انفقوا من اموالهم …، يعني، مردان را بر زنان تسلط و حق نگهباني است به واسطه آن برتري كه خدا بعضي را بر بعضي مقرر داشته و هم به واسطة آن كه مردان از مال خود بايد به زن نفقه دهند … .
4- در آيه 7 سوره طلاق، خداوند به پرداخت نفقه زنان شيرده اشاره نموده و مي‌فرمايد: لينفق ذوسعه من سعته و من قدر عليه رزقه فلينفق ممّا اتئه الله … يعني، تا مرد دارا، به وسعت و فراواني، نفقه زني شيرده دهد و آنكه نادار و تنگ معيشت است هم آنچه خدا به او داده انفاق كند … .
علاوه بر آيه‌‌هاي يادشده، آياتي چون 215 ، 241 و 270 سوره مباركه بقره، 22 نور و 54 توبه و 6 طلاق، به نفقه اشاره نمود‌ه‌اند كه براي رعايت اختصار، به اين بحث پايان مي‌دهيم و به دومين منبع فقه اسلامي، يعني برخي از روايات واردشده در مورد نفقه همسر، مي‌پردازيم:
– احاديث
1- پيامبر اكرم (ص) در خطبه الوداع مي‌فرمايد: … فعليكم رزقهنّ و كسوتهنّ بالمعروف يعني، بر شما باد كه روزي و پوشاك زنانتان را به شايستگي ادا نماييد.
در اينجا مي‌بينيم كه در بارة حق زن بر همسرش، تهيه و تأديه خوراك و پوشاك زنان را آنهم به نحو خوب و مناسب، از وظايف شوهر مي‌داند.
2- امام صادق (ع)، از رسول‌الله(ص) نقل مي‌كنند كه آن حضرت فرموده‌اند: ملعون ملعون من ضيّع من يعول . يعني كسي كه حقوق خانواده و عائله خود را ضايع كند و تأمين ننمايد، ملعون و مورد نفرين است.
3- از امام صادق (ع) نقل شده است كه زني نزد پيامبر (ص) آمد، سپس از آن حضرت در مورد حق زوج بر همسر سؤال نمود، و پاسخ سؤال را دريافت كرد، آن گاه از حق زن بر شوهر پرسيد، پيامبر (ص) فرمودند: حق زوجه بر زوج آن است كه او را از برهنگي بپوشاند و طعام به او بدهد و از گرسنگي نجاتش دهد و هرگاه زن مرتكب گناه شود، او را عفو نمايد. … قال: يكسوها من‌العري و يطعمها من الجوع و اذا أذنبت غفرلها
4- در نهج‌الفصاحه ( مجموعه كلمات قصار حضرت رسول ص )، مي‌خوانيم: ان اكبرالاثم عندالله ان يضع الرجل من يقوت . يعني بزرگ‌ترين گناه نزد خدا آن است كه مردي نان‌خور خود را سرگردان گذارد.
در كتاب‌هاي حديث خصوصاً وسايل‌الشيعه (ابواب نفقات)، روايات فراواني در مورد نفقه زن و احكام آن ذكر شده است كه به نمونه‌هايي از آن اشاره شد و براي آگاهي بيشتر مي‌توان به كتاب مزبور و ساير كتب فقهي مراجعه نمود.
اما اين سؤال را مطرح مي‌كنيم: حال كه به حكم قانون، مرد در عقد دائم، مكلف به پرداخت نفقه همسرش مي‌باشد و در صورت استنكاف از پرداخت، با ضمانت اجراهاي كيفري و مدني روبرو است، شوهر چه چيزهايي را بايد براي زن بابت نفقه تهيه نمايد تا به وظايف خود، شرعاً و قانوناً عمل كرده باشد؟ و دهها پرسش ديگرکه به آنها در مطالب بعدی می پردازیم.
الهام آخوندان/انتهای متن/
