مد لباس زنان ایرانی در دوران قاجار

فاطمه قاسم آبادی/

 

مد لباس در کشور ما از زمان های نسبتا قدیم مدام در حال تغییر و تحول بوده است. گاهی این تغییر به نسبت زمان خود به سمت غرب و گاهی هم به سمت محصولاتی دیگر رفته است. ولی آنچه که مسلم است این است که هرگز و در هیچ زمانی پیروی از مد از نظر مردم متوقف نشده است.

 

شروع مد گرایی در دوره قاجار

دوران قاجار در ایران دوران خاصی به حساب می آید. ما در این دوران برای اولین بار دوربین های عکاسی را می بینیم که به خاطر مسافرت های ناصر الدین شاه به فرنگ ، وارد ایران می شود و با این دوربین ها بیشتر از انسان های مشهور زمان، عمدتا خانواده ی سلطنتی، عکس گرفته می شود.

لباس و مد قاجاريه، شايد ديرپاترين مد ايراني در دوره معاصر باشد. نبود ارتباطات، نبود امكان تنوع در پوشاك و خصايص فرهنگي مردمان آن زمان باعث شده بود ده‌ها سال كم و بيش يك مد ثابت در دوره قاجار تا پهلوي اول حاكم باشد.

 

زنان هم شکل

در دوره قاجاريه، مد براي زنان چندان معنايي نداشت، زيرا ارتباطات اجتماعي زنان بسيار محدود بود. زنان در دوره قاجار، دامن شلواري، چارقد، چادر، روبنده، پيچه يا نقاب مي‌پوشيدند.

البته با توجه به عکس هایی که از زنان دوران قاجار باقی مانده است، در آن زمان به جای مد کیفیت و جنس لباس ها بیشتر مد نظر خانم ها بوده است. به تعبیر دیگر فرم همه ی لباس ها برای خانم ها از ثروتمند گرفته تا فقیر یک شکل بوده است، منتها میزان پارچه ی به کار رفته و جنس پارچه ها و لوازم مربوط به آن در این بین متفاوت بوده است .

 

پوشش درون و بیرون از خانه

همانطور که اشاره کردیم در عصر قاجار، شیوه‌ی پوشش زنان در محیط خانه و بیرون از آن، متفاوت بود. نوع پوشش آنان را در درون خانه از لحاظ تاریخی می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:

 

لباس زنان قاجار

دوره‌ی اول، از ابتدای دوران قاجار تا مسافرت «ناصرالدین‌شاه» به فرنگ  بوده است.

لباس زنان را در دوره‌ی اول، پیراهن کوتاه بدون یقه‌ای تشکیل می‌داد که جلوی آن باز و دکمه‌های زرین و مروارید نشان زینت‌بخش آن بود. نزد خانواده‌هایی که از ثروت کافی برخوردار بودند، این دکمه‌ها از طلا و مروارید بود. نوع پارچه‌ها ابریشمی بود که گاه چندین رشته مروارید به دور یقه دوخته می‌شد.

معمولاً پیراهن‌ها را  شلواری گشاد، مانند شلوار مردان و نیم‌تنه‌ای کوتاه به نام

« ارخالق »تکمیل می‌کرد.

بر روی آن «چاپکین» می‌پوشیدند که عبارت بود از پیراهن بدون یقه‌ای که جلوی آن باز بود و در زیر کمر، از چپ به راست دکمه می‌خورد.

پوشش سر را نیز پارچه‌ای به شکل سه‌گوش تشکیل می‌داد که به آن «چارقد» می‌گفتند و از انواع آن می‌توان به دو نمونه‌ی چارقد «قالبی» و «آفتاب‌گردانی» اشاره کرد.

 

لباس بالرین ها

دوره‌ی دوم، از مسافرت «ناصرالدین‌شاه» تا پایان عصر ناصری و ابتدای دوره‌ی مظفّری است.

مسافرت ناصرالدین شاه به فرنگ و روسیه و دیدن بالرین های « یپترزبورگ»  که شلوار بافته‌ی چسبان و نازکی به پا می‌کردند و دامن های بسیار کوتاهی به اندازه یک وجب روی آن می‌پوشیدند، شاه را بر آن داشت که زن‌های حرم خود را به پوشیدن این نوع لباس تشویق کند!

 

مدی که محبوب نشد

او زنان حرمسرا را واداشت تا چاقچورها (شلوار بلند چین دار مخصوص زنان) را کنار گذارند، شلیته هاى کوتاه بپوشند و سر و موى خود را نیز با روسرى هاى سفید ساده بپوشانند.

سلیقه  شاه اندک و آرام از درون حرمسرا به بیرون سرایت کرد و بسیارى از زنان و دختران خواص نیز به آن گراییدند اما این خواست در میان مردم عادی  به دلیل فضای مذهبی حاکم بر جامعه، جای خود را پیدا نکرد.

 

کت و دامن فرنگی

دوره‌ی سوم، از ابتدای دوره‌ی مظفری تا پایان دوره‌ی قاجار را تشکیل می داد.

در این دوره، کت و دامن و لباس به شیوه‌ی فرنگی به‌ ویژه در میان زنان طبقه‌ی مرفه افزایش یافت. خانواده‌های وابسته به دربار از این نوع پوشش استفاده می‌کردند و زنان روشنفکری چون« قرة‌العین» نیز بدون حجاب در جمع ظاهر می‌شدند.

 

خانم های شیک پوش

لباس بیرونی خانم‌ها، چادر یک ‌شکل و همانندی بود که سر تا پای زنان را کاملاً می‌پوشاند و معمولاً از پارچه‌های ابریشمی، پشمی، تافته و اطلس بود که به رنگهای سیاه، آبی پررنگ و آبی نیلی تهیه می‌شد.

عموم زنان دیگراز پارچه های نخی راه راه یا گلدار استفاده می‌کردند که با دو شیوه‌ی دوخت از هم شناخته‌ می‌شدند.

بر روی این چادرها روبندی به‌منظور پوشاندن چهره استفاده می‌شد که پارچه‌های چهارگوش و یا مستطیل شکل بود و قسمت پوشش چشم‌ها را توردوزی کرده بودند. این روبنده توسط قلاب‌هایی به پشت سر بسته می‌شد.

 

مد و طبقه ی اجتماعی

چگونگی شکل و نوع این قلاب‌ها مشخص‌کننده‌ی طبقه‌ی اجتماعی فرد بود.

 بالاخره قسمت بعدی این پوشش را چکمه‌ای به نام «چاقچور» تشکیل می‌داد. در اواخر دوره‌ی قاجار، نوعی روبنده به نام «پیچه» متداول شد که کوچک و مربع شکل بود و از موی دم اسب تهیه می‌شد.

اما لباس زنان ایلیاتی و روستایی که اکثر آنها در کارهای اقتصادی خانواده سهمی داشتند، به‌مراتب شکل راحت‌تر و آزادتری داشت. بیشتر آنها از همین لباس‌های محلی امروزی استفاده می‌کردند.

در کل روح حاکم بر زندگی مردم در دوره‌ی قاجار، روح مذهبی بود و آموزش و تربیت کودکان نیز بر همین اساس صورت می گرفت.

در آن زمان در داخل خانه آرایش زنان غلیظ تر و پوشش آنها سبک تر و کمتر بود. در خانه زن معمولاً سر خود را با پارچه یا شالی می پوشاندند که گوشه های آن از پشت آویزان بوده است و پیراهن، عبارت از پارچه ای نازک و ابریشمی به رنگ هایی چون صورتی یا آبی که گلدوزی شده با حاشیه های طلایی بود.

 

پوشش بر اساس اعتقادات دینی

لباس زنان در دوره اولیه قاجار بر گرفته از فرهنگ و عقاید ایرانی بود زیرا که در آن دوران هیچ کشور بیگانه ای تأثیر چندانی بر پوشش زنان نداشت و همچنین نگرانی  شاهان نسبت به برخورد مردم با پوشش بیشتر بود.

در زمان قاجار با وجود ورود شمه هایی از مد های غربی باز مردم تقیدات و اعتقادات خود را حفظ می کردند و از ورود آن فرم پوشش به بیرون از خانه به خصوص برای زنان و دختران، جلوگیری می کردند.

/انتهای متن/