نسخ، خطی مقدس و نورانی است

فاطمه قاسم آبادی/

خط نسخ یکی از خطوط محبوب در بین خوشنویسان ایران به حساب می آید. این خط به قدری محبوب است که بعد از خط های شکسته نستعلیق و ثلث بیشترین خواهان را برای یادگیری خط دوم در بین خطاطان حرفه ای دارد.

تاریخچه

خط نسخ از خطوط مستدیر و قوسی است که ریشه ی آن به قبل از اسلام باز می گردد. خط نسخ در آغاز خطی بود همپایه ی خط کوفی، ولی به صورت نسخ ناقص که به خط نسخی قدیم معروف بوده است. این خط در قدیم برای نامه نگاری و نوشته های عادی مورد استفاده قرار می گرفت. نامه های پیامبر اکرم (ص) به پادشاهان و فرمانروایان به خط نسخی قدیم نوشته شده است.

 خط قرآنی

ابن مقله با دانشی که از خط و خوش نویسی داشت، اصلاحاتی در خط نسخ پدید آورد و اقلام سته را هندسی و وضع نمود و این خط را برای کتابت قرآن شایسته ساخت.

ابن بواب و یاقوت مستعصمی در به کمال رساندن خط نسخ نقش بسزایی را ایفا نمودند. پس از رواج خط نسخ در ایران، این خطرمورد قبول خوش نویسان جهان اسلام واقع شد و در تمام بلاد اسلامی مورد استفاده قرار گرفت و تاکنون باقی است. میرزا احمد نیریزی شیوه ای در نسخ پدید آورد که به نسخ ایرانی یا نسخ نیریزی معروف شده است.

نزدیکی نسخ به خطوط باستانی عربی

خط عربی- زبان عربی به گروه خطوط الفبای سامی تعلق دارد. امروزه همه ی پژوهشگران معتقدند که خط عربی که ما آن را با عنوان تخصصی نسخ می شناسیم، بر دیگر خطوط پیشی جسته و ویژه ی نگارش قرآن مجید گردیده است، به میزان قابل توجهی با خط نبطی ارتباط دارد، که این خط نیز از خط آرامی نشأت گرفته است.

الفبای قدیم به الفبای نبطی نزدیک است و این همان الفبایی است که دو نوع خط متمایز کوفی و نسخ را در میان عرب حجاز به وجود آورد. قدیمی ترین آثاری که به خط کوفی و زبان عربی موجود است، دو کتیبه است: یکی به سه زبان یونانی، سریانی و عربی در یمن که تاریخ 512 م. دارد و دیگر کتیبه ای به دو زبان یونانی و عربی، که در یک معبد مسیحی در حرّان واقع است؛ شباهت زیادی که خط  نسخ با ترکیب خط نبطی و سریانی دارد، معلوم می سازد که خطوط عربی ابتدایی باید از آن دو خط (نبطی و سریانی) اقتباس شده باشد.

پس از آن که خط نسخ به تدریج رواج پیدا کرد، کتابت مصحف ها و کتاب ها و نامه ها و غیره، فقط به دو خط کوفی و نسخ انحصار داشت. یاسین حمید سفادی آورده است که خط نسخ از کتیبه های نبطی مکشوفه از النَّماره، زَبد، حرّان واُم الجمال اقتباس شده است. وی می گوید:«از کتیبه های مکشوفه در اُم الجمال، کتیبه ای است مربوط به قرن ششم میلادی، که اقتباس خط نسخ را از خط نبطی اثبات می کند و تکامل مشخص اَشکال مختلف خط عربی را نشان می دهد.

این اَشکال مشخص، از خطی نشات می گیرد که خط نسخ نامیده می شود. این خط ابتدا در شمال شرقی عربستان کاربرد داشته است؛ به ویژه در قرن پنجم میلادی به وسیله ی قبایل عربی ساکن در سرزمین های حیره و انبار رونق گرفت و از آن جا خط عربی در حدود اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم میلادی در سرزمین حجاز در غرب عربستان، گسترش یافت.

خط مقدس

خط نسخ پس از سیر تحولات بسیارهم چنان به گسترش و توسعه ی خود ادامه داد و به تدریج به خط رایج اعراب تبدیل شد؛ تا این که با ظهور اسلام، مقام و شأن خطی مقدس را به خود گرفت و خداوند آن را برای رساندن پیام الهی به انسان برگزید و برای کتابت قرآن مجید شایسته ساخت و سپس مورد استفاده ی کاتبان قرآن قرار گرفت.

خط نسخ بطورکلی از اواخر قرن دوم هجری رایج شد. ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. این خط به تمام سرزمین‌های شرقی که تحت لوای اسلام بوده‌اند، گسترش یافت. ایرانیان برای نیازهایی چون کتابت نوعی نسخ بکار می‌بردند که متفاوت بود. امتیاز مهم خط نسخ در رعایت نسبت است، که یکی از قواعد مهم خوشنویسی و موجب زیبایی خط است.

از سده پنجم هجری تاکنون در کتابت قرآن اغلب از خط نسخ استفاده شده است.

    یکی از نسخ نویسان مشهور ایرانی احمد نیریزی معروف به سلطانی است. او در حدود ۳۰۰ سال پیش می زیسته است. از شاهکارهای استاد احمد نیریزی یک قرآن نفیس به خط نسخ است که استاد در حاشیه آن اختلاف قرائت قراء سبعه را کتابت نموده است.

 قسمت سوم (ثلث، خط دشوار اما زیبای اسلامی)

/انتهای متن/