فرش ایرانی: شکوه نقش و رنگ  

فاطمه قاسم آبادی/

فرش ایران دارای تاریخی بسیار طولانی است. در ایران از دیرباز بافتن انواع فرش متداول بوده و انگیزه ای تاریخی  داشته است. نوشته مورخان، جهانگردان، جنگجویان و آثار مكشوفه از گذشتگان گویای آن است كه فرش بافی به صورت هنری دستی ، مردمی ، روستایی و عشایری در ایران سابقه بس دراز دارد.

 

فرش های کهن سال

پروفسور «رودنكو» كاشف «فرش پازیریك» معتقد است كه قالی مذكور  كار مردم ماد یا پارس و پارت (خراسان بزرگ) بوده است. توجه به نقش های مشابه و همزمان این فرش در ستون های تخت جمشید نیز این نظریه را تایید می کند.

 آثار دیگری از جمله نقاشی های برخی هنرمندان قرون وسطی حاوی نقش قالی هایی است كه گفته اند بافت ایران بوده است . برخی مورخان در مورد حمله رومیان به ایران و غارت دستگرد قالی را از جمله غنایمی كه در این غارت به دست آورده شده، قید نموده اند و نیز منابع یونانی از قالی های زربفت ایران یاد كرده اند.

“فرش بهارستان” با آن همه هنرمندی كه به تأیید روایات مختلف، دربافت آن به كار رفته بوده اگر چه گاه در تعریف از آن راه اغراق پیموده شده اما خود نشانگر پیشرفت صنعت فرش بافی و صنایع جنبی از جمله طراحی و رنگرزی در ایران قدیم می باشد.

فرش به عنوان نمودی از فكر و اندیشه بشری و متاثر از حس نوجویی او در طول تاریخ خود با نشیب و فرازهایی روبرو بوده كه گاه با فراغت فكری هنرمندان و محیط مناسبی كه برای رشد و شكوفایی هنر ایشان ایجاد گردیده به حد اعلای خود رسیده و گاه صدماتی كه بر اثر مصائب طبیعی و غیر طبیعی بر پیكر جامعه وارد شده، آن را به دوره نهفتگی و خمود سوق داده است.

 

عصر مغول: دوران رکود فرش

عصر مغول یعنی قرن هفتم هجری را می توان دورانی بس غم انگیز برای انواع هنر ایرانی دانست. چرا که حمله ی مغولان و غارتگری های این قوم مخرب ایران و هنرش را سالها از نقطه ی اوج خود که تا آن زمان به آن رسیده بود عقب انداخت. متاسفانه هنر فرش و فرش بافی نیز از این رکود جدا نبود.

 

صفویان: رنسانس قالی ايران

 آغاز دوران صفوی مقارن با رشد بسیاری از هنرهای دستی و توسعه آن در كلیه شئون جامعه بوده است.

ما اوج قالی کلاسيک ايرانی را که از آن با رنسانس قالی ايران ياد می شود زمان سلاطين صفوی (1722-1499 ميلادي) به ويژه زمان حاکميت شاه طهماسب اول (1587-1524 ميلادي) و شاه عباس کبير(1629-1587 ميلادي) ثبت کرده اند. از اين دوران حدود 3000 تخته فرش به يادگار مانده که درموزه های بزرگ دنيا و يا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

 بسیاری از هنرمندان ایرانی در این دوره ظهور كرده اند كه با اغتنام فرصت از آرامش و محیط مساعدی كه به وجود آمد، عمر گرانبهای خود را بر سر ارتقاء سطح كیفی هنر و صنایع دستی نهاده اند وبا ابداع طرح ها و نقشه های زیبا و هنرمندانه جایگاه این صنایع به ویژه فرش را به حد اعلای خود رسانیده اند.

 آنها نام ایران را در سراسر جهان با آثار خود پرآوازه ساخته اند. با توجه به اهمیت عصر صفویه در اعتلای هنر ایران و توجهی كه در این زمان به صنعت قالی بافی مبذول شده، جا دارد به این عصر و وضعیت هنرمندان و قالی باقی آن مشروح تر بپردازیم.

 

شکوه فرش و نقش

در اين دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاه های قالی بافی بنا شد و مراکز گوناگون که قبلا در تبريز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، يزد ، استرآباد ، هرات و ايالات شمالی نظير شيروان ، قره باغ و گيلان وجود داشتند، توسعه و رونق بيشتری گرفتند.

در همان زمان، نقاشان و نگارگران بلندپايه طرح های خلاصه شده و ترکيبی ترنج در وسط قالی و لچک ها را در آن وارد کردند؛ يعنی همان طرحی که قبلا به زيباترين وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتاب های ارزشمند به کار می رفت.

 

 دوران پر شکوه فرش

فرش های دوران صفویه را می توان متعلق  به دو گروه زمانی دانست:

اول: قالی های بافته شده در دوران سلطنت شاه اسماعیل وشاه طهماسب كه به “شاه طهماسبی” معروف است و خود مكتبی خاص دارد كه به همین نام شهرت یافته است. شاه طهماسب همواره به تشویق هنرمندان و قالی بافان و طراحان می پرداخت و خود از هنر بهره داشت و حتی نوشته اند رنگرزی می دانست و مستقیمأ طراحی می نمود و بافندگان را راهنمایی می كرد.

از این جهت در زمان پادشاهی او انواع صنایع ظریفه به ویژه قالی بافی راه ترقی پیمود و در طرح آن تغییرات كلی به وجود آمد.

 قالی های ترنجدار جانشین آن گروه از قالی هایی شد كه تا اواخر قرن 9 هجری در ایران بافته می شد و بعدأ به طرح مغولی و تیموری شهرت یافت. علاوه بر قالی های ترنجدار در این دوره بافتن قالی هایی با طرح حیوان و شكارگاه متداول شد.

دوم: قالی های بافته شده در زمان شاه عباس كه به مكتب ” شاه عباسی” معروف است. در این دوره با اغتنام فرصت از وجود هنرمندان عصر نقشه ای جدید به ویژه با استفاده از اسلیمی ها و گل های مخصوص بوجود آمد. برخی طرح های قالی در مكتب شاه عباسی عبارتند از:

 الف – طرح ترنج دار یا لچك ترنج

ب – طرح شكارگاه

 ج – طرح درختی

د – طرح گلدانی

 

 ادامه دارد…

/انتهای متن/