نگارگری ایرانی از تبریز تا بغداد

فاطمه قاسم آبادی/

مکتب تبریز اول ” مکتب مغولی”

در دوران حکومت ایلخانان مغول و درفاصله قرون هفتم و هشتم  و نیز در قرن هشتم هـ. مکتبی در پایتخت ایشان شکل گرفت که به مکتب تبریز اول و یا مکتبی مغولی مشهور است.

 در شهر تبریز در دوره ایلخانان مغول مکتبی هنری پدید آمد که به مکتب تبریز اول مشهور است . در این دوران به دستور خواجه رشید الدین فضل الله، یک کارگاه هنری در تبریز با نام “ربع رشیدی” ساخته شد و به همین دلیل نگاره های این دوره ها بیشتر از آنکه با عنوان مکتب تبریز شناخته شده باشد، با عنوان های سبک مغولی  و گاه سبک رشیدیه شناخته می شوند.

ایلخانیان نخستین سلسله ترکی مغولی بودند که دین اسلام را پذیرفتند و زبان فارسی را زبان رسمی شمردند.

در دوران حکومت ایشان دو اتفاق مهم در هنر نگارگری رخ داد:

اول، آغاز ورود عناصر چینی به حوزه نگارگری ایرانی که بعدها در شکل ابر و کوه و یا تزیینات البسه همچنان باقی ماند. دقت در جزئیات ره آورد این انتقال است.

دوم، ایجاد سنت کارگاهی، تا پیش از این یک نگارگر کل نقاشی های یک نسخه را در تمام مراحل انجام می داد ولی از این دوران به بعد، هنرمندان به صورت تخصصی درآمدند و هر یک بخشی از کار را برعهده گرفتند.

مکتب شیراز

مصون ماندن شیراز از حمله مغولان ایلخانی باعث به وجود آمدن مکتب نگارگری در خطه فارس به مرکزیت شیراز شد که به مکتب شیراز اول یا شیراز سده هشتم مشهور است.

مصون ماندن شیراز از هجوم مغول‌ها سبب گردید این خطه به‌عنوان محلى امن مورد توجه بسیارى از هنرمندان و دانشمندان قرار گیرد. ساکنان زمان مغول در شیراز امروزی، اتابکان فارس بودند که با مغولان مهاجم صلح کردند و مغولان هم در عوض، حکومت فارس را به ایشان بخشیدند. بدین ترتیب در شرایطی که کل خطه ایران تا بغداد در تب و تاب هجوم بیگانه بود، مردمان فارس در آرامشی نسبی بسر می بردند.

از آنجا که حاکمان فارس همواره حامیان هنر بودند، هنر فارس به مرکزیت شیراز از حمایت سران تازه به تخت نشسته مغول برکنار ماند، چرا که سلیقه هنری مغولان با آنچه هنرمندان بومی شیراز کار می کردند متفاوت بود. بدین ترتیب هنر شیراز به هنری محلی تبدیل شد. این مسئله چند ره آورد هنری در پی داشت:

• عدم ورود سلیقه هنری مغولی که همان سلیقه هنر چینی بود
• امتداد سلیقه هنری ایران قبل اسلام که در آن هنرمندان نگارگر بخصوص از حجاری ها و نقاشی ها و موزاییک کاری های دوران اشکانی و ساسانی متاثر بودند.
• به وجود آمدن آثار هنری با کیفیت پایین، به دلیل عدم حمایت دولتی
• بوجود آمدن حامیان غیر درباری که عمدتا بازرگانان و تجار بودند و در نتیجه ورود سلیقه عوام و مردمان عادی به عرصه هنرهای خاص درباری مانند کتابت. چند کارگاه کتاب‌نگارى غیر دربارى نیز در شیراز فعالیت داشتند که نسخه‌هاى کوچکى را مصور مى‌کردند و به هند، ترکیه و برخى نواحى ایران صادر مى‌کردند.
• ورود هنر کتابت به محفل های تجار و در نتیجه بوجود آمدن صادرات کتب خطی ایرانی به کشورهایی چون هند و ترکیه . به این ترتیب سبک نگارگرى شیراز به مناطق دیگر نیز راه یافت.

مکتب جلایری

مکتب تبریز- بغداد و یا مکتب جلایری از مکاتب زمینه ساز برای ظهور مکتب بزرگ هرات است.

مکتب نگارگری بغداد در دوران حکومت آل جلایر به مکتب نگارگری جلایری مشهور است. این مکتب که وامدار تمام ره آوردهای مکتب بغداد سده ششم و مکتب تبریز اول دوران ایلخانی است، مکتب تبریز- بغداد نیز نامیده می شود.

در دوران جلایری تحول هنری دیگری نیز رخ داد و آن ابداع خط نستعلیق توسط میرعلی تبریزی بود و از آن به بعد برای متون کتب ادبی فارسی نظیر شاهنامه و خمسه و… از این خط زیبای فارسی بهره گرفته شد.

از تحولات دیگر این دوران می توان به استفاده از تشعیر در حاشیه کتب خطی برای زیباسازی زمینه اشاره کرد که هرچند متاثر از هنر چینی بود ولی در دوران های بعدی چهارچوبی ایرانی به خود گرفت .

نمونه های تشعیر این دوران می توان به تشعیرهای بکار رفته در حاشیه دیوان سلطان احمد جلایر اشاره کرد.

اگر مکتب شیراز سده هشتم بیشتر یه موضوعات رزمی و دلاوری به تاثیر از هنر ساسانی می پرداخت و یا مکتب تبریز اول به تاثیر از واقع گرایی چینی، موضوعاتی واقعی و تاریخی را مد نظر قرار داد، در عوض در مکتبی چون مکتب دوران آل جلایر به موضوعات تغزلی و عرفانی و عاشقانه توجه ویژه شد . این دست کتب مانند دیوان خواجوی کرمانی و خمسه نظامی در این مکتب تهیه و طبع شد.

هنرمندانی چون احمد موسی که در مکتب تبریز رشد یافته بودند با تربیت شاگردانی چون شمس الدین میراث هنری خود را منتقل کردند و قوام و ثمر این میراث در هم امیزی با هنر ایران( ادبیات) و بغداد(کتابت) به ظهور هنرمند بزرگی چون جنید بغدادی ( جنید سلطانی) منجر شد.

قسمت اول

نگارگری ایرانی دنیای غرق نور است

ادامه دارد…

/انتهای متن/