ولنتاین؛ قالبی غیررسمی برای رسمیت‌بخشیدن به عشق
روز عشق به‌گونه‌ای تلویحی و ناآشکار دربردارنده رابطه دوستی آزاد یا پیوندهای دوستی بیرون از خانواده است؛ یعنی روز عشق را معمولاً دختران و پسران جوان به یکدیگر تبریک می‌گویند، نه همسران یا زنان و مردان متأهل. این سخن به معنای آن است که ولنتاین یا روز عشق به نحو تلویحی و کنایی رابطه آزاد میان دو جنس را می‌پذیرد و به آن رسمیت می‌بخشد.
14 فوریه یا 25 بهمن سال‌هاست تبدیل به روزی ملی در فرهنگ نوجوانان و جوانان ایرانی شده است. درواقع این روز بهانه‌ای برای مصرف، عشق‌ورزیدن، جشن‌گرفتن، مدرن‌بودن، و از همه مهم‌تر باهم‌بودن شده است. گرچه در این میان همواره تلاش‌هایی از طرف طیف دیگری از مردم یا مسئولین برای جایگزینی روز غربی ولنتاین با روز ملی سپندارمزگان یا روز دینی ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) انجام‌شده، اما درنهایت هم‌چنان این روزها در میان جمع‌های اندکی باب شده و مورد استقبال قرارگرفته است.
به گزارش مهرخانه، روز ولنتاین با استقبال نوجوانان و جوانان از آن، هم‌چنان این قابلیت را دارد که در کل شهر قدرت‌نمایی کند. بساط گل و خرس و قلب‌های قرمز در هر گوشه‌ای برپا شود، برای گل‌فروشی و شکلات‌فروشی‌ها به‌مثابه روز عید در نظر گرفته شده و بازار داغ خرید شب عید در روزهای پایانی بهمن‌ماه در این روز داغ‌تر شود. در روز ولنتاین رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌هایی که برای رفتن نیاز به رزروکردن دارند، اغلب پر بوده و در کنار همه این‌ها ترافیکی که بیش از روزهای دیگر مردم را آزار می‌دهد. درواقع استقبال از روز ولنتاین آن‌چنان امری عمومی، همه‌گیر و همگانی شده است که برای اثبات وجود آن، احتیاجی به تحقیقات گسترده و آماری و کمی نیست، بلکه وجودش آن‌چنان در شهر عیان است و خود را به رخ هر بیننده‌ای می‌کشد که گشتی کوتاه در خیابان‌ها، به‌سادگی اهمیت این روز را در میان نوجوانان و جوانان به مخاطب نشان می‌دهد.
ولنتاین: روزی برای شادی، روزی برای عشق
در این میان نکته قابل‌توجه و سؤال‌برانگیز برای بسیاری، دلایل و نشانه‌های فرهنگی و اجتماعی این استقبال است. چرا بدون آنکه هیچ‌گونه تبلیغ دولتی یا حتی آموزه‌های خانوادگی نسبت به آن وجود داشته باشد، این‌چنین دارای جایگاه ویژه شده و زن و مرد در رده‌های سنی مختلف از آن استقبال می‌کنند؟
دکتر سارا شریعتی، جامعه‌شناس و استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران درباره توجه و گرایش جوانان ایرانی به ولنتاین که هرسال بیشتر از پیش می‌شود، می‌گوید: “در جامعه ما تعادلی بین مرگ و زندگی و غم و شادی نیست. این باعث می‌شود وقتی در رده‌های بالای سیاست‌گذاری کاری انجام نشود، رده‌های پایین (مردم) خودشان شادی‌آفرینی کنند. هر جامعه‌ای در مورد نیازی که پاسخ بومی و داخلی نداشته باشد، از جوامع دیگر وام می‌گیرد. این وام‌گیری اول یک دوره مخفی را می‌گذراند و بعد رفته‌رفته، جای خود را پیدا می‌کند”
عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران همچنین به عوامل دیگری در این میان اشاره‌کرده و افزود: “طبیعی است که جوانان با حجم رسانه‌ای بالای امروز (ماهواره و اینترنت) از آیین‌ها، جشن‌ها و فرهنگ کشورهای دیگر باخبر شوند و آنچه پاسخ‌گوی نیازشان باشد، تقلید کنند. این تقلید کم‌کم آن‌قدر عادی می‌شود که شاید 50 سال آینده کسی حتی به یاد نیاورد که ولنتاین از کجا و چگونه وارد فرهنگ ما شده است.”
همچنین دکتر نعمت‌الله فاضلی؛ جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در مورد اینکه همه‌گیرشدن ولنتاین در جامعه ایرانی ناشی از چه تحولات اجتماعی است و چه منطق فرهنگی دارد؟، می‌گوید: “ولنتاین، یکی از نشانه‌ها یا نمادهایی است که پیوندهای رمانتیک در روابط بین دو جنس را آشکار می‌سازد. نشانه‌هایی که از طریق آن عشاق و دوستان و دوست‌داران به کمک آن، پیوند عاطفی و رمانتیک خود را عینیت می‌بخشند. در این نشانه، رمزگان‌های متعددی نهفته است. به‌گونه‌ای که رمزگشایی این نشانه می‌تواند برخی از تحولات مهم فرهنگی در حوزه خانواده، روابط اجتماعی و بخصوص پیوندهای بین‌شخصی را توضیح می‌دهد. یکی از این رمزگان‌ها عبارت است از اهمیت‌یافتن پیوند رمانتیک یا رابطه ناب و خاص که بین دو فرد در بستر جامعه امروزی یا در شرایط مدرن، به‌خصوص مدرنیته متأخر شکل می‌گیرد.”
جهانی‌شدن مفهوم عشق و رسمیت بخشیدن به روابط آزاد
وی در ادامه تصریح کرد: “همچنین یکی از رمزگان‌های دیگر ولنتاین، فرامحلی‌شدن پیوند رمانتیک، خالص و ناب در روابط بین شخصی دو جنس مخالف است. انسان مدرن در مسیری حرکت می‌کند که اغلب ابعاد زندگی او بعد فرامحلی یا چیزی که گاه جهانی‌شدن یا جهانی می‌نامند، می‌گیرد. روز عشق یا ولنتاین که امروزه نه‌تنها در جهان غرب، بلکه در اغلب کشورهای جهان گسترش‌یافته است، نماد یا نشانه‌ای است از جهانی‌شدن پیوندهای رمانتیک.”
فاضلی همچنین به نقش ولنتاین در پذیرش روابط آزاد اشاره‌کرده و افزود: “روز عشق به‌گونه‌ای تلویحی و ناآشکار دربردارنده رابطه دوستی آزاد یا پیوندهای دوستی بیرون از خانواده است؛ یعنی روز عشق را معمولاً دختران و پسران جوان به یکدیگر تبریک می‌گویند، نه همسران یا زنان و مردان متأهل. این سخن به معنای آن است که ولنتاین یا روز عشق به نحو تلویحی و کنایی رابطه آزاد میان دو جنس را می‌پذیرد و به آن رسمیت می‌بخشد.”
فاضلی خاطرنشان کرد: “این امر نشان می‌دهد که به‌هرحال روز عشق توانسته است خود را به‌مثابه یک امر فرهنگی گسترش‌یافته تثبیت کند و گویی پاره اجتناب‌ناپذیری از فرهنگ امروز ما شده یا در حال شدن است. می‌توان گفت آن چیزی که روز عشق را به ضرورتی فرهنگی تبدیل کرده است، بنیان‌های تحول فرهنگی است که رابطه‌های بین دو جنس دست‌خوش آن شده‌اند؛ همان‌طورکه اشاره شد رابطه‌های مبتنی بر مصلحت، به رابطه‌های رمانتیک تر و فردگرایانه تر، در حال تحول هستند؛ درنتیجه اهمیت‌یافتن روز عشق، بیش از آنکه صرفاً به‌مثابه یک تفنن یا سرگرمی یا به‌مثابه یک امر تحمیلی تلقی شود، بیشتر برخاسته از تحول در تجربه پیوندهای عاطفی رمانتیک بین دختران و پسران است.”
کارکردهای اقتصادی ولنتاین
عضو گروه پژوهشی مطالعات توسعه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی عنوان کرد: “در کنار وجوه نمادینی که ذکر کردیم، روز عشق دارای کارکردهای اقتصادی نیز است؛ به این معنا که در این روز فضای اجتماعیای فراهم می‌شود که هدیه‌دادن و هدیه‌گرفتن گسترش می‌یابد. شاید بتوان گفت هدیه مادی، وجه عینیت‌بخش روز عشق است. خریدوفروش کالاهای هدیه‌ای، شامل انواع کارت‌پستال‌ها، عروسک‌ها، لباس و دیگر کالاهای نمادین یا مصرفی به‌عنوان هدیه، موجب شکل‌گیری نوعی مبادله اقتصادی در جامعه می‌گردد. درست همان‌طور که نوروز و دیگر آیین‌ها به‌گونه‌ای موجب رونق یافتن معادلات و مبادلات اقتصادی می‌شوند. در دنیایی که مبادله پول و ارزش‌های اقتصادی اهمیت دارند و به‌ویژه با گسترش ارزش‌های سرمایه‌سالارانه و اقتصادِ بازار، طبیعی است که هر نوع آیینی که بتواند به اقتصاد بازار و ارزش‌های سرمایه‌داری کمک کند از حمایت تلویحی نظام اقتصادی برخوردار می‌شود.”
تحقیقات اجتماعی و ولنتاین
به گزارش مهرخانه، روز ولنتاین آن‌چنان در میان فرهنگ ایرانیان جا خوش کرده که قابلیت تبدیل به یک موضوع تحقیقاتی را پیداکرده است. بر همین اساس یکی از پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام‌شده، تحقیقی با عنوان ” بررسی جامعه‌شناختی روز ولنتاین در میان جوانان تهران” است که توسط شراره مهدی‌زاده استادیار دانشگاه الزهرا (س) و الهه عبداللهی انجام شده است.
در این پژوهش با استفاده از روش کمی و پرسش از جوانان 16 تا 25 ساله که به‌نوعی مهم‌ترین و بزرگ‌ترین گروه هدف ولنتاین محسوب می‌شوند، سعی شده است دلایل اقبال آنان به ولنتاین مورد پرسش و بررسی قرار گیرد. درواقع تحقیق که در سه منطقه تهران (1، 6 و 17) انجام شده است نشان می‌دهد که مصرف ولنتاین در کلیه مناطق منجر به هماهنگی با مشترکات بشری شده و اشاعه آن از طریق تکنولوژی‌های اطلاعاتی- ارتباطی، نشانه‌ای از مرجع قرارگرفتن غرب محسوب می‌شود.
همچنین مشخص شد وضعیت اقتصادی بهتر، صرفاً موجب گرایش بیشتر به نمادهای انتزاعی ولنتاین می‌شود. در این پژوهش بر این امر نیز تأکید شد که روز ولنتاین از طریق رسانه‌های جمعی و فضای مجازی خصوصاً ماهواره به جوانان ایرانی معرفی‌شده و ابتدا توسط اشغال‌کنندگان جایگاه‌های برتر اقتصادی و فرهنگی مورد مصرف قرارگرفته است.
نتایج تحقیق نشان می‌دهد که این افراد به خود این عنصر به‌عنوان یک نماد فرهنگی اعتماد کرده‌اند؛ نه به عرضه‌کنندگان غربی آن و البته نهایتاً این عنصر به سایر مناطق و اشغال‌کنندگان جایگاه‌های پایین‌تر اقتصادی و فرهنگی اشاعه یافته است، اما نکته قابل‌توجه آنکه در مناطق پایین‌تر این اعتماد، بیشتر معطوف به عرضه‌کنندگان غربی آن است تا خود نماد انتزاعی. در حقیقت آنچه موجب غرب‌گرایی و برترشمردن فرهنگ غربی می‌شود (بر پایه بررسی فرهنگی این عنصر خاص)، نه وجود اینترنت و ماهواره، بلکه عدم دسترسی به سرمایه اقتصادی به میزان کافی و قرارگرفتن در جایگاه‌های پایین‌تر اقتصادی است.
