اوقات فراغت خود را چگونه می گذرانید؟
تفریح، سرگرمی، استراحت کلماتی هستند که هر گاه سخن از اوقات فراغت به میان می آید در ذهن بسیاری از افراد تجلی می یابد. گرچه به جرأت می توان گفت در این نوع نگاه به مفهوم اوقات فراغت، جنسیت بسیار اثرگذاراست. در هر حال نمی توان انکار کرد که به دلیل حکمفرما بودن برخی سنت‌ها و قوانین شرعی حاکم بر جامعه، جنسیت افراد در نوع گذران اوقات فراغت تاثیر بنیادی و اساسی دارد.
سرویس اجتماعی به دخت؛سمیه سمیعی/
در واقع اوقات فراغت ارتباط تنگاتنگی با شرایط فرهنگی و دینی حاکم بر جامعه دارد و در جامعه ما به دلیل وجود برخی قیودات برای دختران محدودیت‌های بیشتری نیز برای گذران اوقات فراغت برای آنان به چشم می‌خورد. بنابراین به نظر می رسد در چنین جوامعی باید جدای از توجه به سن در برنامه ریزی ها به جنس و فرهنگ حاکم بر جامعه نیز توجه داشت.
در جامعه ما زنان و دختران نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و این در حالی ست که نگاه و برخورد آن ها به موضوع سرگرمی و اوقات فراغتشان با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی که در آن دارند قدری متفاوت است.
به طور مثال گروهی از آن ها سرگرمی را نمی‌شناسند و درباره‌اش فکر هم نکرده‌اند و البته غالب آن ها علت بي‌توجهي خود را به این موضوع بیش تر مشغله‌ها و گرفتاری‌های فراوان زندگی و مشکلات اقتصادی ذکر می‌کنند، اما نباید از این مسئله غافل شد که فرهنگ ايراني وظیفه زن را ایفای کارهای مربوط به خانه و خانواده می‌داند؛ از پخت و پز گرفته تا نگهداری از کودکان و نظافت منزل و متأسفانه این نوع نگاه در بسیاری از زنان نیز رخنه کرده است و خود آن ها نیز به این امر معتقد شده اند و این چیزی‌ست که به خوبی در زندگی زنان روستایی و برخی از شهرهای کوچک کشورمان مشاهده می شود.
در هر حال در این گزارش تلاش کرده‌ایم با توجه به شروع تعطیلات تابستانی و تعطیلی مدارس و دانشگاه ها و فراهم شدن اوقات فراغت بیشتر برای مادران و دختران در گفت و گو با دکتر مریم رفعت‌جاه جامعه‌شناس به بررسی این مفهوم و عوامل مؤثر بر آن بپردازیم.
جنسیت در گذران اوقات فراغت؛ سبب مرزبندی و ایجاد تفاوت می‌شود
رفعت‌جاه در آغاز بیان داشت: زندگی اجتماعی و اوقات فراغت پیوند تنگاتنگی با شخصیت، زندگی معنوی و فرهنگی افراد دارد. چرا که از سویی از فرهنگ جامعه تاثیر میگیرد و از سویی دیگر بر آن تاثیر میگذارد در واقع در گذران اوقات فراغت، گروه سنی، طبقه اجتماعی، اقتصادی، گرایش مذهبی و جنسیت سبب مرزبندی و ایجاد تفاوت بین گروههای مختلف می‌شود و دراین میان سن و جنسیت بر نحوه گذران اوقات فراغت تاثیر مهمی بر جای میگذارند.
جلوه گری قابلیت‌های فرد در عرصه اوقات فراغت
وی ادامه داد: اوقات فراغت نزدیک‌ترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگی افراد دارد و و ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامعه نیز تنگاتنگ است چون فرد می‌تواند در اوقات فراغت همان چیزی را که می‌پسندد انجام دهد، شخصیت نهایی خود را بازیابد و آن را ابراز کند، بنابراین قابلیت های فرد غالباً در عرصه اوقات فراغت جلوه گر می‌شود.
این جامعه شناس تصریح کرد: در جوامع اولیه بین کار و اوقات فراغت مرز مشخصی وجود نداشت. در این گونه جوامع و حتی در بسیاری از بخش های جهان امروز، مردمانی وجود دارند که برای تامین مایحتاج اولیه خود و خانواده‌شان چنان سخت و طولانی کار می‌کنند که زندگیشان عاری از چیزی است که ما اوقات فراغت می‌نامیم.
رفعت جاه خاطر نشان کرد: از این رو فراغت پدیده ای است کاملاً تازه که با جامعه صنعتی و پدیده شهر نشینی بوجود آمده و آن را نمی‌توان با بیکاری قرون گذشت مقایسه کرد. اوقات فراغت زمانی است که شخص در آن آنگونه که می‌تواند و می‌خواهد عمل میکند و چون عمل او پاسخ به انتظار دیگری نیست پس عمل فراغتی عملی تحمیلی و الزامی نیست و در نتیجه با نوعی طیب خاطر و رضایت انجام می‌شود.
وی ضمن اشاره به اینکه آنچه امروزه به لحاظ بینشی مهم می نماید این است که دیگر زندگی مترادف با کارکردن نیست بیان داشت: زندگی حاوی ساعاتی برای فراغت است که می‌توان در این ساعات برای فعالیتی غیر از کار برنامه‌ریزی کرد. اینکه افراد از اوقات فراغت خود به نحو صحیح استفاده کنند به نوع آموزش و رشد فرهنگی آنها بستگی دارد و بنظر می‌رسد که آموزش عمومی کیفیت فراغت را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
این جامعه شناس ادامه داد: همان طور که پیش از این به آن اشاره کردم در گذران اوقات فراغت گروه سنی، طبقه اجتماعی- اقتصادی، گرایش مذهبی و جنسیت باعث ایجاد مرزبندی هایی بین گروه های مختلف می‌شوند و بنظر می‌رسد در این میان سن بر نحوة گذران اوقات فراغت افراد مختلف تاثیر مهمی دارد. در جوامعی که درآن نسبت جوانان بالا است در مورد این قشر جنبه های آسیبی هم بیشتر مطرح می‌گردد.
نقش مهم خانواده در نحوه گذران صحیح اوقاع فراغت توسط دختران
رفعت جاه اضافه کرد: در هر حال توجه به تفاوت های جنسیتی نیز در نحوه گذران اوقات فراغت به ما کمک میکند تا بتوانیم نیازهای خاص فراغتی دختران جوان را بر اساس مقتضیات روحی، روانی و جسمانی آنان شناخته و جنبه‌های آسیب شناختی گذران اوقات فراغت را در این گروه با دقت بیشتری بررسی کنیم.
وی تصریح کرد: در بسیاری از لایه های اجتماعی هنوز خانوادة ایرانی اوقات فراغت را به رسمیت نمی شناسد با این همه، خانواده در راهنمایی و هدایت جوانان خصوصاً دختران جوان در نحوة گذران صحیح اوقات فراغت نقش مهمی را ایفا می کند به این ترتیب که خانواده با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود امکانات متناسبی را برای گذران اوقات فراغت اعضای خود فراهم می آورد.
این جامعه شناس در ادامه گفت: در این میان پدر و مادر با شناختی که از ویژگی های شخصیتی، استعدادها، خواسته ها و امیال نقاط قوت و ضعف و روحیات فرزندان خود دارند مراجع نسبتا صالحی برای کمک به نحوة گذران صحیح اوقات فراغت فرزندانشان محسوب می شوند.
ضرورت برنامه فراغتی متفاوت از برنامه های فراغتی پسران
رفعت جاه ضمن اشاره به وضعیت خاص بیولوژیکی، اجتماعی و عرفی دختران در جامعه ایران خاطر نشان کرد: بنظر می رسد دختران جوان به علت وضعیت خاص بیولوژیکی، اجتماعی و عرفی جامعه ایران نیاز به یک سری برنامه های فراغتی متفاوت از برنامه های فراغتی پسران داشته باشند.
وی اضافه کرد: خستگی مفرط و افسردگی علاوه بر کاهش کارایی در محیط کار و تحصیل باعث تخریب روابط انسانی چه در حوزة اجتماعی و چه در حوزة خانوادگی می شود این در حالی است که طبق آخرین بررسی ها نسبت افسردگی زنان بیشتر از مردان است. که طبق نظر بسیاری از صاحب نظران یکی از دلایل مهم آن کمبود یا نبود فعالیت های فراغتی و تفریحی مطلوب زنان و دختران جوان به علت شرایط خاص جامعه است.
این جامعه شناس تصریح کرد: زنان دارای نیازها و علائق خاص خود هستند، شاید یکی از علل مهم تفاوت الگوهای زندگی زنان و مردان و از جمله گذران اوقات فراغت آنان ناشی از تفاوت روحیات زنان و مردان باشد و توجه به اوقات فراغت زنان علاوه بر کمک به برنامه ریزی های دقیق در این خصوص، اهمیت امر پرداختن به اوقات فراغت زنان را بطور اخص متذکر می شود.
رفعت جاه در ادامه ضمن اشاره به وضعیت کنونی زنان جامعه ایرانی بیان داشت: این وضعیت حاکی از آن است که آنان در عرصه های مختلف سعی کرده اند تا قابلیت خود را ثابت کنند این موضوع را در افزایش شصت درصدی دختران در پذیرش دانشگاه ها و مراکز آموزشی عالی به عینه می بینیم، حضور فعال زنان در زمینه های علمی، فرهنگی، هنری و ورزشی متذکر قابلیت بالای این گروه از جامعه است که دارای پتانسیل عظیم اما نهفته ای است که مستلزم بررسی دقیق تر این جمعیت از لحاظ وضعیت اشتغال، آموزش، بهداشت و همچنین نیازها و فعالیتهای مختلف آنهاست.
وی اضافه کرد: در واقع چنین الزامی است که ما را به بررسی چگونگی گذران اوقات فراغت دختران جوان و جنبة های آسیب زای آن دعوت میکند چرا که آیندة ایران بیش از پیش دردست زنان لایق و متعهدی است که خود را به سلاح علم مجهز کرده اند و دختران جوان امروز که زنان آینده ایران ما هستند چه در نقش مادری، چه در نقش همسری و چه در نقش های اجتماعی خاصی که برای خود بر می گزینند درکنار آموختن و تلاش نیازمند اوقات فراغت برای تجدید قوا هستند و پژوهشگران در این زمینه می توانند نکات مبهمی را روشن سازند که ضرورت پرداختن به آن روز به روز بیشتر احساس می شود.
پایگاه اجتماعی و چگونگی گذراندن اوقات فراغت زنان و دختران با هم رابطه مستقیم دارد
این جامعه شناس ادامه داد: پایگاه اجتماعی و چگونگی گذراندن اوقات فراغت زنان و دختران با هم رابطه مستقیم دارد و در این زمینه، هارگریوز تصریح میکند که اشتباه خواهد بود اگر زنان را گروهی همسان پنداریم زیرا نابرابری های طبقاتی، نابرابری های جنسیتی را در ورزش و تفریح و اوقات فراغت تشدید می کند.
رفعت جاه خاطر نشان کرد: مطالعات مربوط به اوقات فراغت دختران جوان نتایج مهمی در بردارد و میزان اوقات فراغت دختران جوان نسبت به پسران تفاوت بسیاری دارد و شاید بزرگ ترین نقد بر حوزه جامعه شناسی اوقات فراغت، همسان پنداری دختران و پسران جوان در این خصوص است.
وی اضافه کرد: با این همه دردهه های اخیر برخی دگرگونی های فرهنگی و اجتماعی سبب شده که زنان و دختران از حصارمحدود خانه وارد فضای عمومی شوند و طبقه، درآمد و تحصیلات پاره ای از محدودیت هایی راکه جامعه سنتی بر فرصت های اوقات فراغت زنان تحمیل می کند، کاهش داده است.
تغییر سبک زندگی و اهمیت بیش تر فعالیت های فراغتی برون خانگی
رفعت جاه اظهار داشت: در هر حال این تغییرات،حضور زنان در عرصه ها و فضاهای شهری را اجتناب ناپذیر و نحوه ساماندهی شهری را دگرگون می سازد. با دگرگونی تدریجی سبک زندگی، زنان و دختران جوان برای سلامت، سرگرمی و فعالیت های فراغتی برون خانگی اهمیت بیشتری قائل می شوند.
این جامعه شناس ضمن اشاره به پژوهش های اخیر گفت: الگوهای اوقات فراغت دختران جوان شهری به ویژه در اقشار متوسط از شکل انفعالی و درون خانگی به شکل فعالانه و برون خانگی میل می کند که این موضوع در شهر تهران بیشتر به چشم می خورد.
وی ادامه داد: اما با محدودیت ها و موانعی که امروزه برای حضور دختران در غالب فضاهای عمومی شهری وجود دارد بنظر می رسد فراغت این قشر می تواند از بیرون به مکان های سر بسته ای که آسیب های بیشتری در پی دارد کشانده شود ودر این راستا سیاست های فرهنگی معطوف به فضاهای فراغتی می تواند گذران فعالانه و خلاقانه و غیر آسیب زای اوقات فراغت دختران جوان را بارور سازد.
کمبود فضاها و تسهیلات فراغتی مناسب/ ورود ارزش ها و نگرش های مدرن غربی
رفعت جاه افزود: به طور مثال در جامعه ما مساله عمدهای که درخصوص رفتارهای فراغتی دختران نوجوان وجود دارد کمبود فضاها و تسهیلات فراغتی مناسب از یک سو و ورود ارزشها و نگرشهای مدرن غربی از سوی دیگر است.
جامعه شناس تصریح کرد: در هر حال به طور کلی می توان گفت نحوه گذران اوقات فراغت افراد از طرفی با عوامل فردی چون ارزش ها و نگرش ها خود پنداره و میزان پایبندی به دین و از طرف دیگر با شرایط خانوادگی و پایگاه اجتماعی،اقتصادی خانواده و شبکه روابط اجتماعی آنان ارتباط دارد.
اصول اخلاقی و اعتقادی سبب مصونیت نسبی دختران در برابر آسیب های فراغتی
وی اضافه کرد: بنابراین در درجه اول بالا بردن میزان آگاهی و اطلاعات والدین برای برقرار کردن ارتباط دوستانه و صحیح با نوجوانان و جوانان بطوریکه والدین خود را دوست خود بدانند و بتوانند در زمان مواجهه با مشکلات به راحتی مسائل و مشکلات خود را با آنها در میان بگذرانند، بسیار ضروری است و از طرف دیگر از انجا کهارزش ها و نگرش ها بیشترین تأثیر را در جلوگیری از آسیبهای فراغتی نشان داده شایسته است ارزش های اخلاقی و مذهبی در جریان اجتماعی با روشی استدلالی، غیرآمرانه و عاری از تعصب به نوجوانان منتقل و در آنان نهادینه گردد.
رفعت جاه تأکید کرد: تکیه بر این اصول اخلاقی و اعتقادی سبب مصونیت نسبی دختران جوان در برابر آسیب های اجتماعی و بخصوص آسیب های فراغتی می شود. از طرف دیگر با توجه به این که در هر حال امروزه فراغت دختران جوان از شکل درون خانگی به اشکال برون خانگی گذران فراغت میل کرده باید در برنامه ریزی های شهری برای حضور شایسته زنان و دختران در عرصه اجتماع ،فضاهای فراغتی مناسبی پیش بینی و احداث شود.
وی ادامه داد: فضاها را می توان به فعالیت های ورزشی، هنری و تفریحی اختصاص داد و نظارت آمرانه بر فضاهای شهری را بخصوص در مورد نحوه حضور زنان و دختران جوان در این فضاها، تعدیل کرد تا بدین وسیله از کشانده شدن آنان به مراکز خرید و مصرف و فضاهای سربسته و ناامن که احتمال گذران آسیب زای اوقات فراغت در آن بیشتر است ممانعت گردد.
رفعت جاه در پایان گفت: رفع نگرش های جنسیتی تبعیض آمیز و بهره مندی دختران از اوقات فراغتی فرح بخش و سازنده آثار فردی و اجتماعی مهمی در بردارد و این امر فراهم نمی شود مگر با کار فرهنگی وسیع در سطح خانواده ها و در سطح سایر نهاهای اجتماعی.
/انتهای متن/
