کنیز یا بانوی خانه امام ؟

 سریس فرهنگی به دخت؛ انوشه میرمرعشی/

سوال های استاد سرکلاس تکانم داد و باعث شد بروم دنبال این سوال که چرا درباره مادران ائمه –هر 12 امام- (علیهم السلام)، اینقدر کم می دانم و اینکه چرا حداقل نام مادر گرامی همه امامان را در خاطر ندارم؟…

سالها قبل خانم دکتر عزت السادات میرخانی –مجتهده- در تفسیر آیه

البَلدُ الطَّیِّب یَخرُجُ نَباتُه بِاِذنِ ربّه، و الّذی خَبُثَ لا یَخرُجُ الّا نَکِداً، کَذلِکَ نُصَرِّفُ الایاتِ لِقومٍ یَشکرون – آیه 58 سوره اعراف-

«سرزمین پاکیزه به اذن پروردگار گیاه [عالی] می رویاند، و کسی که خبیث است جز گیاه اندک و بی ارزش نمی رویاند.

اینگونه آیات را برای قومی که شکر به جای می آورند شرح می دهیم. »

فرمودند: مادری که وجود و رحم طیب و پاک داشته باشد، می تواند فرزند پاک و ثمردهنده به دنیا بیاورد و تربیت کند و مادری که وجود خبیث و روان آلوده و پرگناهی داشته باشد جز فرزند بی ارزش و کم ثمر پرورش نمی دهد.

حالا براساس این آیه، قطعی و واضح است کسی که لیاقت مادری ائمه معصومین –علیهم السلام- را داراست، وجودی پاک، روانی طیب و ایمانی محکم داشته. وگرنه که جعده-همسر امام حسن- و یا ام الفضل-همسر امام جواد- که باعث به شهادت رساندن این دو امام همام شده اند؛ قطعا نمی توانستند مادر امام باشند…

درباره مادران 12 امام معصوم

«فاطمه بنت اسد»:

این بانوی بزرگوار که از قریش و قبل از بعثت پیامبر، از پیروان دین حضرت ابراهیم –علیه السلام- یعنی دین حنیف بوده، در ابتدای جوانی و بعد از فوت حضرت عبدالمطلب وقتی به تازگی همسر ابوطالب عموی پیامبر(ص) شده بود، همراه با همسرش سرپرستی حضرت محمد-صلی الله علیه و آله- را برعهده گرفتند. آن وقت پیامبر درباره این بانو می فرماید که ایشان در کودکیِ من، ابتدا غذا به دهان من می گذاشت، بعد غذا به دهان دیگر فرزندانش، ابتدا لباس های من را می شست، بعد لباس های فرزندانش، شب ها ابتدا جای خواب من را می انداخت و مرا می خواباند، بعد دیگر فرزندانش را؛ و من در تمام عمر جز «مادر» به او نگفتم…

همین این بانوی مهربان و خداپرست 27 سال بعد از قبول سرپرستی و مادری برای حضرت رسول(ص)، آخرین فرزندش  علی (ع) را در خانه «کعبه» و با کمک فرشتگان الهی به دنیا آورد…

مادر حسنین

درباه «فاطمه الزهرا بنت رسول الله» چه می شود گفت جز آنچه رسول الله در وصفش فرمود: «سیدة النساء العالمین»…که در شمار معصومین بوده اند.

مادر حضرت سیدالساجدین

به لحاظ تاریخی متاسفانه درباره هویت مادر امام سجاد(ع) شک وجود دارد. گرچه به شهرت عام مادر ایشان «شهربانو» دختر یزدگرد ساسانی نامیده شده است. اما متأسفانه در منابع، خبر دقیقی درباره این موضوع نداریم. برخی معتقدند که اگر در دوران خلیفه دوم –عمر بن خطاب- شهربانو به دست سپاه اسلام اسیر شده باشد که اصلا امکان ندارد ایشان مادر امام سجاد باشد ولی اگر شهربانو در سال 30 هجری قمری و در زمان فتح خراسان به دست سپاه خلیفه سوم –عثمان- اسیر شده باشد احتمال دارد که ایشان مادر امام سجاد باشد. –برای اطلاع بیشتر درباره این موضوع می توانید به کتاب «حماسه حسینی» شهید مطهری و یا کتاب “زندگانی امام حسین” نوشته جعفر شهیدی مراجعه فرمایید-

البته این نکته در تمامی منابع تاریخی مشخص و مسجل است که مادر امام سجاد در زمان وضع حمل ایشان وفات کرده اند و حضرت به وسیله کنیزی از قبیله بنی کلب پرورش یافته است. و قطعا داستان حضور شهربانو در قضیه کربلا افسانه و دروغی بیش نیست. و اینکه در منابع شیعه درباره احترام زیاد امام سجاد به مادر رضاعی شان –یعنی آن کنیز- روایت های زیادی وجود دارد.

مادر امام محمد باقر

بانوی بزرگوار«فاطمه بنت الحسن»: دختر امام حسن مجتبی، همسر امام زین العابدین و مادر امام باقر بوده است. و اینکه امام جعفر صادق-علیه السلام- درباره مادربزرگ شان یعنی فاطمه بنت الحسن فرمود: «جدّه ام صدیقه بود و در آل حسن زنی به درجه و مرتبه او نرسید»…

مادر امام جعفر صادق

«فاطمه بنت قاسم» معروف به «امّ فروه»بانوبی بزرگوار، مومن و به شدت باحیا بود که امام جعفر صادق در وصف شان فرمودند: «مادرم از جمله زنانی بود که ایمان آورد و تقوا اختیار کرد و احسان و نیکوکاری می کرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد». «امّ فروه» دختر قاسم از یاران خاص و مورد اعتماد امام سجاد بود و جدش هم محمد بن ابی بکر فرزند خوانده امیرالمومنین علی –علیه السلام- بود. از این بانو احادیث زیادی از قول امام سجاد و امام باقر روایت شده است.

مادر امام موسی کاظم

«حُمَیده بنت صاعد بربری» بانویی بود از اهالی آندلس؛ که به دلایلی که در تاریخ مشخص نیست به عنوان بَرده به مدینه آورده شد. امام باقر ایشان را از برده فروش خرید و به همسری امام جعفر صادق درآورد. این بانو اهل معرفت و علم بود تاجایی که امام صادق پاسخ دادن به برخی از مسائل مردم را به ایشان می سپرد. امام صداق در وصف همسرشان فرمودند: «حمیده تصفیه شده از هر آلودگی و چرکی است و مانند شمش طلاست. پیوسته ملائکه از او حراست می کنند.»

مادر امام علی بن موسی الرضا

حمیده مادر امام موسی کاظم کنیزی مغربی –یعنی اهل آفریقا- را خرید. این کنیز «تُکتَم» نام داشت. روزی حمیده به موسی بن جعفر(ع) گفت: «ای فرزند گرامی! تکتم کنیزی است که من بهتر از او ندیدم، در زیرکی و محاسن اخلاق. هر نسلی از او به وجود بیاید پاکیزه و مطهر است» و به این شکل تکتم را به حضرت موسی بن جعفر بخشید و ایشان هم تکتم را «طاهره» نامید. این بانو در عقل و حیا بی نظیر بود و امام موسی کاظم به یکی از اصحاب شان فرموند که «به خدا قسم! من این کنیز را به همسری نگرفتم مگر به امر  و وحی خدا» و به این صورت زن باحیا و عاقل مغربی مادر امام رضا شد.

مادر امام جواد

«خُیزران» همسر امام رضا و مادر امام جواد هم کنیزی بود اهل «نوبه». نوبه سرزمینی میان کشور مصر و سودان امروزی است. اما در آن زمان جزئی از خاک مصر بود. نام این کنیز «سبیکه» بود اما وقتی توسط امام موسی کاظم خریداری شد و به همسری امام رضا درآمد، امام رضا ایشان را «خُیزران» نامید. این بانو هم در زمان خود از زنان برجسته شیعه بود که در حیا، تقوا و علم بی نظیر بود.

مادر امام هادی

«سمانه» معروف به سیده کنیزی بود از کشور آفریقایی «مغرب». امام جواد که از وجود همسر اجباری شان، یعنی دختر مأمون رنج زیادی می بردند، با «سمانه» که کنیز بود ازدواج کرد و به وی احترام بسیار می گذاشت. امام هادی درباره مادرشان سمانه فرمودند: «مادرم عارف به حق من است. او از اهل بهشت است و شیطان سرکش به او نزدیک نمی شود. مکر جبار عنید به او نمی رسد و خداوند او را نگهبان و حافظ است.»

مادر امام حسن عسکری

«سلیل» بانوی بزرگواری  است که کنیز و بنا بر روایات، از بزرگ زادگان قوم خود بوده است. اما متاسفانه قومیت ایشان و اینکه چطور اسیر شده در تاریخ باقی نمانده است. اما بنا بر روایات این بانو بسیار باتقوا و به جهت علم و معرفت هم بلند مرتبه بوده است. امام هادی(ع) درباره همسرشان فرمودند: «سلیل بیرون کشیده شده از آفت، بدی و هر نجاست و پلیدی است». دیگر اینکه از احمد بن ابراهیم نقل شده که روزی از «حلیمه خاتون» دختر امام جواد پرسیدم امروز که امام حسن عسگری از دنیا رفته است شیعه به چه کسی روی بیاورد؟ فرمود: به مادر ایشان

 

مادر حضرت مهدی

«نرجس» مادر امام زمان از اهل «روم» و از نسل حضرت داوود و از فرزندان شمعون بن حمّون وصی حضرت عیسی(ع) بود. نام اصلی ایشان «ملیکه» بود و پدر و جدش از پادشاهان روم. دختری بسیار عفیف، دانا و اهل معرفت بود. ایشان براساس روایات، شبی در خواب رسول الله را می بیند که وی را از حضرت عیسی برای فرزندش خواستگاری می کند. و بعد از جریان های متعددی که در کتب تاریخی شیعه از جمله منتهی الامال صفحات 1215 تا 1220 آمده، به شکل کنیز توسط امام هادی خریداری شده و به ازدواج امام حسن عسکری در می آید و به افتخار مادری حضرت صاحب الامر(عج) نائل می شود…

شاید برای شما هم عجیب باشد که چرا مادر بیشتر ائمه از امام جعفر صادق به بعد زنان کنیز بوده اند؟

جواب این سوال را باید در شرایط بسیار خفقان آور و فضای ضدشیعی دوران عباسیان دانست؛ فضایی که دشمنان اهل بیت، علیه ائمه و شیعیان ایجاد کرده بودند. خلفای عباسی با شیعیان با خشن ترین  شیوه ها  برخورد می کردند. بسیاری از شیعیان تحت تقعیب و یا درزندانها رفتار شکنجه های هولناک بودند. آنان را  به بدترین شکل می کشتند و برای نابودی نسل شیعیان و علویون تلاش بسیاری می کردند. به همین دلیل هم شیعیان یا مجبور به فرار به کشورهای دیگر از جمله ایران، مصر، مغرب، مجمع الجزایر اندونزی،  آندلس و … می شدند، یا مجبور به تقیه و سکوت. در چنین شرایطی آیا برای ائمه اطهار چاره ای جز ازدواج با کنیزانی پاک وشایسته از سرزمین های دیگر به فرمان و تدبیر حضرت حق باقی می ماند…؟

ضمن اینکه در اینجا امامان معصوم برای لغو یک پدیده رایج و غیرانسانی در آن روزگار، یعنی برده داری، به بهترین شکل با قضیه برخورد کردند. برای تغییر نگرش مردم یک جامعه که سخت اسیر افکار قوم مدارانه و برتری نژادی عرب بر غیر عربند، چه روشی بهتر از اینکه زنی را به نام کنیز به خانه خود بیاورید و او را تبدیل به برترین بانوی خانه کسی کنید که اول شخصیت معنوی و علمی و رهبر بزرگ شیعه است؟ ارتقای یکباره  جایگاه اجتماعی یک کنیز یعنی خط بطلان کشیدن بر هم ارزش های پوچی که قومیت و عربیت را مایه برتری می دانست.

منابع:

1-«الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد»، نوشته محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید، با ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی محلاتی، جلد 1و2، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دهم 1387.ش

2- «منتهی الآمال» –زندگانی چهارده معصوم-، نوشته حاج شیخ عباس قمی، با ویرایش کاظم عابدینی مطلق، انتشارت علویون، پاییز 1388.ش

3- «دایرة المعارف تشیع» مجلدات 2، 6، 7 و 9 ، نشر شهید سعید محبی

 /انتهای متن/