زیر سقف دودی، به سادگی یک زندگی عادی

مریم معیری/

زیر سقف دودی آخرین ساخته کارگردان بنام کشور، پوران درخشنده است؛ کارگردانی که فیلم­های او گاهی با حاشیه­هایی همراه بوده­اند به عنوان مثال فیلم “هیس دخترها فریاد نمی­زنند” که با موضوع ملتهبش جنجالی به پا کرد. از دیگر آثار او می­توان به “پرنده کوچک خوشبختی”، “شمعی در باد” و “بچه­های ابدی” اشاره کرد.

زیر سقف دودی، زندگی یک خانواده است  که دل شان به یکدیگر خوش نیست. طلاق عاطفی بین زن و شوهر آنقدر عمیق و جدیست که راه چاره­ای باقی نمانده است. پدر در خارج از خانه در جستجوی آرامش است و مادر در آشپزخانه و پسر خانواده هم در چاه دست ساخته این زندگی گرفتار می­شود.

موضوع فیلم طلاق عاطفی است؛ موضوعی که تا به حال با این عنوان و با این پرداخت در سینما دیده نشده است. نهایتا در قسمت­هایی از سریال­های “خانه ” و “همسران” به چنین موضوعاتی – نه دقیقا همین موضوع- اشاره شده بود.

درخشنده که معمولا می­گوید پروژه­هایش را با پیش تولیدی طولانی و پر از تحقیق و پژوهش آغاز می­کند، این بار برای طرح مسئله طلاق عاطفی یک خانم دکتر مشاور را با بازی “آزیتا حاجیان” در فیلم گنجانده که بعضی حرف­های لازم را که از زبان شخصیت­ها باورپذیر نیست، در نقش یک کارشناس با پشتوانه علمی بگوید. مثلا عنوان طلاق عاطفی یا بعضی جملات که در ادامه اشاره می­شود. سکانس­های مشاور در ارتباط با پس و پیش فیلم چندان گرم نیستند و انگار فلسفه وجودی مشاور در این فیلم، مجالی برای ارائه بعضی اطلاعات است و نه بیشتر.

فیلمنامه پوران درخشنده نقص­هایی دارد که گاهی رفتارها توجیهی ندارند و روابط علی و معلولی گم می­شوند اما نگاه متمرکز او به مشکل طلاق عاطفی، قابل تحسین است؛ گرچه که در نهایت راه حل چندانی ارائه نمی­شود.

 

داستان فیلم

شیرین با بازی و گریم خوب مریلا زارعی، شخصیت زن اول داستان است. مادر خانواده که همیشه نیمه پریشان است، با صورتی بی­رنگ و موهایی که تارهای سفیدش توی ذوق می­زند. بیشتر لباس­های تیره می­پوشد و همیشه در حال پختن غذاست؛ غذایی که هیچ وقت توسط پدر و پسر خورده نمی­شود. همیشه نگران است؛نگران پسر 26 ساله­اش آرمان. در چند سکانس چادر نماز بر سر دارد و تسبیح به دست و ذکر شمار به انگشت و صدای دعای کمیل هم در صحنه پخش است. خوش­بینانه این است که بگوییم دعاها تاثیری نکرده که شیرین هنوز افسرده است و در زندگی اینقدر منفعل عمل می­کند.. شیرین با اینکه تحصیلات دانشگاهی دارد اما ناآگاه است و مشکلات او از نا آگاهی بر سرش آوار شده حالا دیندار بودن یا نبودن در اینجا جز تحمیل بار منفی نسبت به دین، نقشی ندارد، مخصوصا که شیرین در امور ظاهری مثل پوشش اصلا مذهبی رفتار نمی­کند.

در واقع متاسفانه نشان دادن مذهب در سینمای ایران چندان همراه و همنشین اخلاق و ر فتار پسندیده نیست در این فیلم هم ظاهرا اموری چون دعا کردن کاری برای شیرین افسرده و سرخورده که در زندگی مشترکش به بن بست رسیده، نمی کند.

شیرین با پسرش ارتباط خوبی ندارد و آرمان، او را اصلا به رسمیت نمی­شناسد. او در زندگی­ یکه و تنهاست و هیچ­کس به او اهمیت نمی­دهد. خواهرش از خارج او را راهنمایی می­کند که مویی رنگ کند و به خودش برسد. اما زندگی مشترک شیرین به جایی رسیده که با رنگ و لعاب هیچ چیز درست نمی­شود. مخاطب می­فهمد که برای این کارها دیر شده اما نمی­فهمد خوب است که برای نجات زندگی چه کند. البته زوج­هایی که هنوز گرفتار این مشکل نشده­اند، شاید با دقت و با پیش گرفتن الگوی لقمان که ادب را از که آموختی از بی­ادبان، بفهمند و اشتباهات این زوج طلاق عاطفی گرفته را، تکرار نکنند.

 

رعنای دوست­داشتنی بی­ آزار

اتفاق متفاوت در زیر سقف دودی نقش رعناست. رعنا همسر موقت و دوم بهرام است. زنی که بهرام در کنار او شاد است و وعده­های غذا را در کنار او با آرامش میل می­کند.  

گفتنی است در نماد شناسی  صحنه­های غذا خوردن دو نفره می­توان نشانی از روابط جنسی پیدا کرد. در زیر سقف دودی هم می­بینیم که بهرام با شیرین غذا نمی­خورد و در عوض بارها با رعنا شام و ناهار می­خورد.

رعنا زنی است که دوست دارد و عاشق است و می­خواهد از عشقش بچه داشته باشد. به دنبال تلکه کردن نیست و چون کارمند بانک است، می­خواهد برای بهرام وام بگیرد و در نهایت بدون ایجاد هیچ مزاحمتی از زندگی بهرام بیرون می­رود!

 

شیرین گناهکار

فیلم به گونه­ای پیش می­رود که انگار همه تقصیرها به گردن شیرین است. دیالوگ­هایی می­شنویم که نشان­دهنده رفتار اشتباه شیرین در سال­های زندگی مشترکش بوده است. مثلا شیرین به مشاور می­گوید که پس از مادر شدن دانشگاه را رها کرده “چون وقتی بچه میاد آدم زندگیش عوض میشه دیگه نباید دنبال چیزایی بره که خودش دوست داره.” و یا  مشاور می­پرسد که شما تا به حال با همسرتان راجع به عشق­ورزی صحبت نکردید؟ و شیرین می­گوید: “وای خانوم دکتر روم نمیشده هیچ وقت.” یا می­گوید: “انقدر بچمو دوست داشتم که وقتی بغلش می­کردم گاهی بهرام حسودیش می­شد. همه عشقم شد بچم.”

در جایی دیگر وقتی بهرام برای اعتراض پیش مشاور می­رود، مشاور می­گوید که من از رابطه خارج از ازدواج شما خبر دارم و بهرام می­گوید: “من عروسک خیمه­شب بازی نیستم که هر وقت خواستن  بهم روی خوش نشون بدن و هر وقت نه پسم بزنن.”

در مقابل این دیالوگ­ها و نشانه­های دیگر ، یک جمله طلایی از زبان مشاور می­شنویم. خانم مشاور متجدد به بهرام می­گوید: “همه زندگی­ها بعد از چند سال با بحران روبرو میشه اما بعضی از آقایون از این بحران به عنوان فرصتی برای مشروعیت دادن به رابطه­های دیگشون استفاده می­کنن.”

و البته سکانسی وجود دارد که شیرین تنها و مستاصل در رستوران مشغول خوردن صبحانه است که مردی هم سن و سال شوهرش سمت او می­آید و می­گوید که از همکلاسان دوره دانشگاه شیرین است. او با لبخند و ابراز رضایت از دیدار شیرین، کارت ویزیت خود را محترمانه به او می­دهد. گویی زن بی ارزش در خانه بهرام زنی باارزش و قابل احترام برای همکلاسی قدیمی است و اگر اینگونه تعبیر کنیم شاید فکر کنیم که بهرام هم خوبی های شیرین را نمی­بیند.

اما در هر حال در فیلم کفه تقصیرها کاملا به سمت شیرین می­چربد. همین نکته باعث شده که بعضی مخاطبان خانم ناراضی بوده و فیلم را غیر واقعی تلقی کنند.

شاید پوران درخشنده در تحقیقاتش به این نتیجه رسیده که در طلاق­های عاطفی سهم اشتباهات خانم­ها بیشتر است!

 

دختر آرمانی! امروز

دوست آرمان، دختری که قرار است با او ازدواج کند، دختری است که قید و بندهایی دارد و در رابطه­اش با آرمان محدودیت­هایی ایجاد کرده است. او پوششی ساده و رفتاری  نسبتا متین دارد و مادرش را از ارتباط با آرمان با خبر کرده است. دختری که به بیان فیلم با دختران دیگر جامعه فرق دارد.

 

مادر بی­توجه

مادر شیرین که در قالب دو سکانس دیده می­شود و در یک سکانس هم از او حرف زده می­شود، زنی است میانسال که به خودش می­رسد اما حواسش به غم در دل و نگاه دخترش نیست. خیلی سطحی به همه چیز نگاه می­کند. در مقابل پدر شیرین مردی است که انگار از دل دختر خبر دارد، مهربان است و برای روز زن از شیرین می­خواهد که از طرف پدر برای مادرش کادوی خوبی بخرد. مادر شیرین زن نمونه­ای به نظر نمی­رسد و خصیصه­ای که از او نشان داده می­شود، سرحالی است و با این همه زندگی پدر و مادر شیرین خوب است!

 

زیر سقف دودی در یک نگاه

درخشنده در زیر سقف دودی هم مثل گذشته به سراغ موضوعی اجتماعی رفته است، یعنی طلاق عاطفی و در ضمن به موضوعاتی چون عدم رفع نیازهای جنسی جوانان، مشکل سربازی، تفکر غلط راجع به مشاور، کلاهبرداری و… نیز اشاره کرده است؛ البته اشاره ای زورکی !  انگار حجمی از اطلاعات باید داده می­شده و به زور و بدون پرداخت از چند مورد نام برده­اند. به جز بازی فرهاد اصلانی و مریلا زارعی، بازی های درخشانی در فیلم دیده نمی­شود و ایراد های فیلمنامه­ای نیز به بعضی از بخش­ها وارد است.

/انتهای متن/