شماس شامی، روایتی فراوطنی و فرامذهبی از عاشورا
کتاب شماس شامی نوشته ی مجید قیصری یکی از چند اثر روایی از عاشوراست که از نگاه مسیحیان نوشته شده است و نگاهی فراوطنی و فرامذهبی دارد.
فاطمه قاسم آبادی/
کتاب “شماس شامی” گزارشی از حوادث بعد از واقعه کربلا در سال 61هجری قمریست از زبان یکی از خدمت‌گذاران سفیر روم در شام که به شرح یک سری وقایع می‌پردازد که موجب شده سرورش عالی جناب جالوت مسیحی(که نسبش به حضرت داوود نبی می‌رسد) در شهر شام ناپدید شود.
خواننده این اثر در حین مطالعه در می‌یابد که علت ناپدید شدن این فرد، دفاع از امام حسین (ع) و یارانش و اسرای کربلاست.
نکات جالب کتاب
کتاب شماس شامی نثری ساده و روان دارد و به جهت این که از زبان فردی غیر مسلمان درباره ارادت و احترامی که برای خاندان نبوت قائل هستند و چگونگی رفتار دشمنانه یزید و آل بنی‌امیه را با اهل بیت پیامبر، بیان می‌نماید جذابیت کتاب را دوچندان نموده است.
رمان “شماس شامی” از یک جهت دیگر نیز اثری قابل ستایش است. جسارت مجید قیصری برای رفتن به حیطه عاشورا به شدت قابل ستایش است. ضمن اینکه اثری هم که نوشته شده مشت درشت شعار، در آن دیده نمی‌شود و به سفارش کسی نوشته نشده است.
نکته بعدی به تعبیری برائت و آشنازدایی است که نویسنده هنرمندانه در فصل اول و دوم کتاب ایجاد می‌کند به گونه‌ای که شما وقتی کتاب را باز می‌کنید گمان می‌کنید قیصری مترجمی است که کتابی به نام وقایع بین النهرین را ترجمه کرده است.
نکته سوم تدوین خوش و خوب آقای قیصریست که رمان را در فصول بسیار کوتاه نوشته که این خودش در متن ایجاد ضرب آهنگ می‌کند، یعنی شما عملا خستگی را احساس نمی‌کنید. مجید قیصری اثری فراوطنی، فرازبانی و مستقل از روابط بینامتنی آفریده است. و کار مناسبی برای ترجمه به زبان‌های دیگر است.
مسیحیان و واقعه عاشورا
توکلی یکی از منتقدین کتاب شماس شامی به پیشینه این نگاه در آثار ادبی و هنری گذشته اشاره کرد و اظهار داشت: شاید بخشی از این مسئله برمی گردد به آثاری که مسیحیان درباره عاشورا نوشته اند.
اگر به گذشته آثار داستانی درباره واقعه عاشورا توجه کنیم، دو سه کار جدی درباره سید الشهدا به صورت داستانی نوشته شده است. یکی از آنها کتاب «واقعه کربلا» نوشته جرجی زیدان است که در این حوزه ایشان به کار تالیفی پرداخت. کتاب دیگری که اتفاقا با داستان شماس شامی نزدیک و قرین آن است کتاب «فاجعه کربلا» نوشته جرجی زیدان است.
این مورخ ادامه داد: چنین بستری در آثار جرجی زیدان وجود دارد. و جالب این است که او مدل شبیه این را در کتاب «فاجعه رمضان» تکرار کرده است. با این تفاوت که در این کتاب بیشتر با پدیده ای به نام پدیده قطام سر و کار دارید و حوادث را از پنجره ای می بینید که قطام کنار آن پنجره نشسته است.
توکلی در ادامه به طیف دیگری از آثار ادبی اشاره کرد و گفت: «در این طیف سعی کرده اند نویسنده را مسیحی معرفی کنند که این در دوره پهلوی بیشتر در آثار ذبیح الله منصوری خودش را نشان می دهد.
منصوری جریانی راه انداخت که نوشته های خودش را به نام نویسندگان مسیحی معرفی می کرد. برای نمونه، کتاب «محمد(ص) پیامبری که از نو باید شناخت» روایت یک کشیش مسیحی علاقمند به خانواده پیامبر است.
ولی در بین همه ی این مثالها کار مجید قیصری از ارزش خاصی برخوردار است و همین ارزش ها باعث می شود که این کتاب با بقیه کتاب ها متفاوت باشد.
نقدها
یکی از منتقدان در مورد این کتاب می گوید:
“معمولاً وقتی رمان‌نویسان ایرانی، قصد دارند داستانی برآمده از آئین خلق کنند، نه «رمان» می‌سازند، نه از «آئین» آن‌چنان که شایسته است حرف به میان می‌آورند.
دلیلش هم ، اندازه نگاه‌نداشتنِ عناصرِ دخیل در ساختمانِ داستان است. همان عناصری که فرقِ «داستان» با «مقاله» را آشکار می‌کند. گویی که نویسنده فراموش کرده است دارد «داستان» می‌نویسند.
حالا در این میان، نویسنده‌ای پیدا شده است مثل مجید قیصری که توانسته هم رمانی آئینی خلق کند، هم از آفت «مقاله شدن رمان» بگریزد و هم داستانی زیبا و هنرمندانه را بیان کند.
واقعیت این است که این کتاب در قضایای تاریخی چند حسن و چند نقص دارد. یکی از مواردی که در کتاب آمده و خیلی اهمیت و ارزش دارد و حسن کتاب محسوب می‌شود، مقایسه امام حسین علیه السلام با حضرت یحیی علیه السلام است. این مقایسه انسان را در برابر خیلی شبهات آرام می کند.
ولی در مورد نقص ها باید گفت عمده مشکل این کتاب زبان آن است که در چند حیطه می توان آن را تقسیم بندی کرد.
ولی مهم ترین و قابل توجه ترین حیطه آن که این اثر همان طور که نویسنده با ما قرارداد کرده باید گزارش نویسی های کسی باشد که خادم یا محرم یک آدم سیاسی در روم باشد، در حالی که در بسیاری از جاهای این اثر ما گزارش چندان خطیری را نمی خوانیم.
شماس شامی شاهکار ادبی یا کتابی تامل برانگیز
آیا «شمّاس شامی» یک شاهکار است؟ نه، به هیچ‌وجه. این اثر، یک کار معمولی، اما خواندنی است. چندان گره داستانی ندارد، اما جذابیتی دارد که از جنسِ «عناصر داستان» نیست.
البته این جذابیت، می‌تواندِ به «قوهٔ دفعیه» هم بدل شود. چگونه؟ برای گفتنِ جوابِ این سؤال، باید اول بگویم که «جذابیت» رمانِ قیصری از چه جنسی است. رمانِ قیصری برای خواننده از آن جهت جذاب است که به نوعی، با حادثه کربلا مرتبط شده است. به همین دلیل، دوست داریم بدانیم سرنوشتِ کسی که با ماجرای کربلا مرتبط می‌شود چه خواهد بود.
اما، این «جذابیت» برای این شکل می‌گیرد که شمای خواننده ی مسلمانِ شیعه ی بچه‌هیئتی، «حسین بن علی» را می‌شناسید و می‌دانید که در سال ۶۱ هجری، سپاهی در کربلا گرد آمد و گروهی از خاندانِ رسول الله و اندک یاران‌شان را به شهادت رساند.
اما مخاطبی که با این موضوع آشنا نیست چطور؟ من فکر می‌کنم مخاطب ناآشنا با موضوع کربلا (منظورم فقط از جنبه تاریخی‌اش نیست، بلکه از منظر معنوی و معرفتی هم) نمی‌تواند از «شمّاس شامی» لذت ببرد و این ضعفِ رمان قیصری است.
در هر صورت کتاب شماس شامی با تمام نقات ضعف یا قوتش رمانی است که ارزش خواندن دارد و کسی از خواندن آن، پشیمان نمی‌شود. به ویژه در این روزها که روزهایِ ماه صفر است خواندن آن را توصیه می کنیم.
/انتهای متن/
