قسمت دوم/ سیری در طرح های فرش ایرانی
درقسمت های قبل در مورد تاریخچه و به نوعی زندگی نامه ی فرش ایرانی صحبت کردیم در این قسمت به چگونگی بافت فرش و طرح های مختلف فرش می پردازیم.
فاطمه قاسم آبادی/
مراحل بافت فرش اصیل ایرانی:
ـ آماده‌سازی مواد اوليه شامل نخ‌چله، نخ پشمي(خامه)، نخ پود.ـ آماده‌سازی دستگاه (دار) و ابزار-
ـ آماده‌سازی نقشه مورد نظر
ـ چله‌كشی – نصب نخ چله يا تارها بر روی دار قاليبا-
ـ بافت گليم، ابتدای فرش
ـ ساده‌بافی ابتدای فرش، انجام عمل گره زدن بر روی تارها به وسيله خامه
ـ نقشه‌خواني، انجام عمل گره زدن براساس خانه‌های رنگی نقشه
ـ انجام عمل پودكشی (پود زير يا ضخيم و پود رو يا نازك) و عمل كوبيدن پودها
ـ شيرازه پيچی كناره‌ها.ـ عمل كوبيدن رج‌ها و قيچي‌زدن سرپرزهای اضافي.
ـ رعايت در جلوگيری از معايب احتمالی هنگام بافت.
ـ پايين‌كشی :اتمام كار يك فرش بافته شده.
توضيح اينكه در يك فرش تراكم گره‌ها و ظرافت آنها نمايانگر ميزان مرغوبيت و كيفيت فرش است. بدين معنی كه هر چه تعداد گره‌ها زيادتر و در اصطلاح فرشبافی هر چه پرتر باشد، كيفيت آن بالاتر خواهد بود.
گره ها
بطور كلی در قالي بافی ايران دو نوع گره متداول است:
گره تركی (قيورد ـ متقارن) تبريز، هريس همدان، عشاير فارس و …
گره فارسی (سنه ـ نامتقارن) فارسي‌زبانان، اراك، اصفهان، مشهد، بيرجند و… كرمان، نائين، كاشان، قم و…
رج شمار
رج شمارهای رايج در فرشبافی ايران از 20 تا 90 رجی مي‌باشد.
معمولاً فرش های درشت‌باف 20 و 25 رجی و فرش های ايلياتی درشت‌بافت معمولاً حدود 30 رجی هستند فرش های متوسط خوب 40، 45 و 50 رجی هستند. فرش های خوب 50 تا 90 رجی هستند.
طرح‌های قالی ایرانی
شرکت فرش ایران، طرح‌های فرش ایران را به ۱۹ گروه اصلی بخش کرده‌است:
گروه ۱- طرح‌های آثارباستانی و ابنیه اسلامی
این گروه شامل تمام طرح هایی است که از نقوش و اشکال تزیینی بناها، عمارات و کاشیکاری‌های آنها گرفته شده است. طراحان فرش در برخی از طرح‌های اصلی نقوش این بناها بنابر سلیقه خود تغییراتی را انجام داده اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملاً حفظ گردیده است. معروف ترین طرح‌های این گروه عبارتند از: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، مسجد امام اصفهان،تخت جمشید شیراز، طاق بستان، مسجد جامع اصفهان.
گروه ۲- طرح‌های شاه‌عباسی
اساس تمامی طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیقی با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ایجاد می‌کنند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: شاه عباسی لچک ترنج، شاه عباسی افشان، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی هفت رنگ و…
گروه ۳- طرح‌های اسلیمی
فرم اصلی این طرح‌ها بر پایه گردش منظم و نقوش اسلیمی است. طرح‌های اسلیمی دارای انواع و اشکال مختلفی است که خود مورد طبقه یندی قرار می‌گیرد. از معروف ترین آن می‌توان به اسلیمی دهان اژدها اشاره کرد. انواع دیگر عبارتند از: اسلیمی بندی، اسلیمی افشان،اسلیمی کهکشانی، اسلیمی لچک و ترنج و…
گروه ۴- طرح‌های اقتباسی
اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دارد. ایرانیان با استفاده از هوش و ذکاوت خود تغییراتی در آن به وجود آورده‌اند. به همین دلیل به طرح‌های اقتباسی معروف اند؛ مانند طرح‌های معروف به قفقازی، طرح‌های اقتباسی گوبلنی.
گروه ۵- طرح‌های افشان
اشکال و اجزای تشکیل دهنده بیشتر طرح‌ها به صورت پیوسته و بدون انقطاع ترسیم می‌شود در حالی که در طرح افشان اجزای تشکیل دهنده طرح به صورت پراکنده و جدا از هم ولی با فاصله منظم از یکدیگر طراحی می‌گردند. در این طرح همهٔ بند و گل و برگ‌ها در متن فرش به صورت افشان و پراکنده بوده و هیچ‌کدام از گل و برگ‌ها دارای قرینه نمی‌باشند. معروف ترین این طرح‌ها عبارتند از: افشان دست گل، افشان شاخه پیچ، افشان اسلیمی، افشان شاه عباسی و گل فرنگ.
گروه ۶- طرح‌های واگیره‌ای بندی
هنگامی که جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طولی و عرضی تکرار شده و به وسیله ی گیره به یکدیگر متصل شوند، به طرح بندی نامیده می‌گردد. معروف ترین طرح‌ها عبارتند از: بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج دار، بندی شیر و شکری، بندی شاخه گوزنی، بندی دسته گلی، بندی میناخانی یا ورامین.
گروه ۷- طرح‌های بته‌ای-بته جقه-
از طرح‌های معروف و موفق در طرح قالی، که علاوه بر ایران در هندوستان نیز رواج دارد، اندازه ی متفاوت بته‌هاست. گاه آنچنان بزرگ است که چند بته برای کل فرش کافی است ولی در بیشتر موارد بته‌ها با اندازه‌های کوچک در ردیف‌های موازی در متن فرش یا در حاشیهٔ قالی دیده می‌شوند. گاهی به سبک شکسته و گاهی به سبک منحنی ترسیم می‌گردند. این طرح‌ها درفرش همدان، سنندج، کاشان ،سرآبند و قم دیده می‌شوند. معروف ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از: بته جقه یا مادر بچه، بته ترمه، بته سرآبندی، یته افشار، بته قلمکار اصفهان، بته کردستانی یا هشت پر، بته خراسان و بته میری.
گروه ۸ – طرح درختی
اشکال درختان و شاخ و برگ و بوته‌ها، عناصر اصلی این طرح هستند. گاه در میان شاخ و برگ درختان، حضور پرندگان و در پایین طرح حیوانات وحشی در حال چرا و استراحت دیده می‌شود. به این گونه طرح‌ها، طرح درختی حیوان دار گویند. اگر در طرح، شکارچیان در حال صید باشند به طرح درختی شکارگاه مرسوم می‌گردد. اگر میانه ی فرش دارای برکه ی آب با رنگ فیروزه‌ای باشد، طرح را درختی سبزی کاری یا آب نما گوییم. این طرح در بین بافندگان کاشان،اصفهان،تبریز، قم و تهران طرفدار داشته است. حال آنکه تصویر درخت را بسیاری از کشورهای اروپایی به فال نیک می‌گیرند و آن را نشانه ی تداوم عمر و خوشبختی و سعادت می‌دانندکه به صورت درختی ترنج‌دار نیز وجود دارد.
گروه ۹- طرح‌های ترکمن
طرح‌های ترکمن درگروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته می‌شوند. معروف ترین طرح‌های ترکمن در ایران عبارتند از غزال گز، قاشقی، آخال، چهار فصل و یموت.
گروه ۱۰- طرح‌های شکارگاهی
بنیاد اصلی این طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است به نحوی که در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است.
این فرش کاملاً ذهنی بافته شده است اما به نظر می‌رسد که بافنده می‌خواسته طرح شکار گاهی را در طرح فرش پیاده کند.
ادامه دارد…
قسمت اول/فرش ایرانی: شکوه نقش و رنگ
/انتهای متن/
