خارجی‌ها درباره نوروز ما چه فکری می‌کردند؟
جشن هزاران ساله نوروز همیشه همان است که بود؛ جشنی است برای بزرگداشت طبیعت و زندگی و پیوندهای آدمیان. اما ظاهر این جشن به فراخور زمان تغییر می‌کند؛ مردم هر روزگار اعتقادات و باورهایی دارند و شیوه‌هایی برای زندگی و برای جشن‌گرفتن.
آن‌چه سیاحان غربی درباره رسوم نوروز در ایران نوشته‌اند، منبعی دست اول برای آگاهی از حال و هوای نوروز ایرانیان در گذشته‌های دور محسوب می‌شود. از این نوشته‌ها معلوم می‌شود در همین چند قرن اخیر برخی آداب و رسوم نوروز فراموش شده است! برای‌مثال، قدیمی‌ها اولین‌کاری که پس‌از تحویل سال انجام می‌دادند چه بود؟ در آب نگاه می‌کردند به نیت روشنی و زندگی و برکت. رسوم دیگری هم هست که دیگر در میان عموم مردم رایج نیست و می‌توان گفت فراموش شده‌اند. مثال دیگر اینکه مردمان قدیم سرزمین ایران نوروز را فرصتی می‌دانستند برای جشن‌های عمومی و خصوصی و خوش‌گذرانی در کنار دیگران و خانواده. حالا این را هم می‌توان گفت فراموش شده و به جایش خیلی‌ها می‌روند سفر و خیلی‌ها وقت به بطالت می‌گذرانند. نوروزهای جدید هم که قرنطینه‌ای شده‌اند! حالا شاید فرصتی است تا سیری کنیم در نوشته‌ها و خاطرات سیاحان ایران‌زمین و کمی شریک شویم در شادی و رسوم قدیمی‌ها که چه می‌کردند و چگونه نوروز را جشن می‌گرفتند.
دنباله جشن عمومی در چهاردیواری خود!
جشن‌های عمومی و دیگر هیچ! این توصیف «انگلبرت کمپفر» آلمانی است که در دوره صفویه به سیاحت ایران و سرزمین‌های شرق جهان پرداخته است. وی درباره نوروز می‌نویسد: «ﺩﺭ ﻣﻴﺪﺍﻥﻫﺎی ﻋﻤﻮمی ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺭه، شیپور ﻭ ﺳﻨﺞ… ﻧﻮﺍﺯﻧﺪگی میﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﺎﻫﻮ ﻭ ﺧﻮﺷﺤﺎلی ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ، ﻣﻴﺪﺍﻥﻫﺎ ﻭ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻥﻫﺎی ﻋﻤﻮمی روی میﺁﻭﺭﻧﺪ. ﻫﻤﻪﺟﺎ ﭘﺮ ﺍﺯ شاﺩی ﺍﺳﺖ. ﺑﺎﺯی میﻛﻨﻨﺪ، ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻫﻢ میﮔﺬﺍﺭﻧﺪ، ﺻﺤﺒﺖ میﻛﻨﻨﺪ، ﺷﻌﺮﺍ ﻭ ﻫﻨﺮﭘﻴﺸﮕﺎﻥ ﻋﺮﺽ ﻫﻨﺮ میﻛﻨﻨﺪ و ﺩﺭ ﺟﻠﺴﺎﺕ ﻭ ﺩﺳﺘﻪﻫﺎی ﻣﺬهبی ﺷﺮﻛﺖ میﺟﻮﻳﻨﺪ ﺗﺎ اینکه ﺭﻭﺯ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎﻥ میﺭﺳﺪ ﻭ ﺁنگاه ﺑﺎﺯ ﻫﺮﻛسی ﺩﺭ ﭼﻬﺎﺭﺩﻳﻮﺍﺭی ﺧﻮﺩ ﺩﻧﺒﺎﻝ ﺟﺸﻦ ﻭ ﺷﺎدی ﺭﺍ میﮔﻴﺮﺩ ﻭ بخشی ﺍﺯ ﺷﺐ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺷﺎﺩی ﻭ ﺧﻮشی ﺩﺭ ﺟﻤﻊ ﺧﻮﻳﺸﺎﻥ ﺧﻮﺩ میﮔﺬﺭﺍﻧﺪ.»
«پیتر دِلا واله» ایتالیایی نیز در دوره صفویان به رسم عیدی‌دادن و خوش‌گذرانی در ایام نوروز اشاره می‌کند و درباره نوروز می‌نویسد: «این جشن عبارت است از عیدی‌دادن… و پوشیدن لباس نو و خوردن و نوشیدن و گردش در خارج از شهر. معمولا هرکسی از نوروز به بعد برای خود روزی را انتخاب می‌کند و طی آن به گردش و تفریح می‌پردازد.»
مهمانی اعیان برای مردم عادی
«مهمانی‌های بزرگ و مجبوری! در خانه اعیان و ثروتمندان». این توصیفی است «جیووانی کارِری» جهانگرد ایتالیایی از نوروز ایرانی در دوره صفویه ارائه می‌دهد و می‌نویسد: «ایرانیان در این روز لباس نو می‌پوشند، حتی اگر کسی پول هم نداشته باشد مبلغی از دیگران قرض می‌کند و برای خود و بستگان و خانواده‌اش لباس نو تهیه می‌کند؛ زیرا معتقدند کسی که سال نو را با لباس کهنه آغاز کند از خوشی‌های تازه سال جدید بی‌بهره خواهد ماند. خان‌ها در نوروز یا نخستین روز سال نو مجبورند هدایایی به محضر شاه تقدیم دارند و در منزل خود نیز با سفره‌ای گشاده به مدت یک‌هفته از مردم پذیرایی کنند.»
نگریستن به آب پس از تحویل سال
«ژان شاردن» فرانسوی از نوروز درباری دوره صفوی شرح مفصلی دارد و به برخی رسوم فراموش‌شده نوروز ایرانی نیز اشاره می‌کند. وی در سفرنامه‌اش می‌نویسد: «ایرانیان، در پیوند با سنت‌های باستانی در شب نوروز تخم‌مرغ‌های رنگ‌شده به یکدیگر هدیه می‌دادند و بر این باور هستند که تخم‌مرغ مایه پیدایی و تکوین حیات و موجودات است. شاه حدود ۵۰۰ تخم‌مرغ رنگی به زنانش داد… در اتاقی دیگر، منجم دربار تلاش می‌کرد لحظه دقیق آغاز سال را تخمین بزند. به‌محض آن‌که خبر تحویل سال داد ترقه‌ها و فشفشه‌ها به آسمان پرتاب شد و خدمتگزاران زنان دربار گریه شادی سر دادند. در همان‌زمان، محافظان کاخ با شلیک تفنگ‌ها و توپ‌ها خبر را عمومی کردند. گروهی رسمی در میدان نقش جهان بر طبل‌هایشان کوبیدند و در سرنا دمیدند. فریادهای شادی در هوا پراکنده شد، خواجه‌ها بسته‌های اسفند را گشودند و دانه‌های آن را در آتش انداختند به‌طوری‌که هوا بوی خوش گرفت.
شاه، مانند تمام دیگر ایرانیان، وقتی سال تحویل شد به آب نگریست به این معنا که آب روشنایی است و اگر کسی هنگام تحویل سال به آن نگاه کند در تمام سال حس خوشحالی خواهد داشت. چند آیه از قرآن خوانده شد و به بزرگ‌تر‌ها، خویشان و دوستان تبریک گفتند و شیرینی پخش کردند. بزرگان به اعضای خانه، خویشان، خدمتکاران و دوستان هدیه دادند و بین فقیران و درویشان صدقه پخش کردند…
بچه‌ها مخصوصا خیلی خوشحال بودند؛ می‌دویدند، هدایای بسیار دریافت می‌کردند و بازی‌های مختلفی به‌ویژه تخم‌مرغ شکستن انجام می‌دادند.»
«شاردن» درباره کوزه‌های پوشیده از سبزه نیز می‌نویسد: ایرانیان در بهاران کوزه‌های پوشیده از سبزه درست می‌کنند که مشاهده آن چشم را نیرو و دل را نشاط می‌بخشد و با این کوزه‌ها، خانه خود را می‌آرایند. برای این کار، مقداری تخم شاهی را با قدری خاک مخلوط و خیس می‌کنند و به سراسر کوزه می‌مالند. سپس روی آن را با پارچه‌های کاملاً خیس می‌پوشانند و کوزه را پر از آب می‌کنند. به روز اول سال «عید جامه نو» نیز می‌گویند؛ زیرا طبق سنتی که از قدیم به جا مانده همه مردمان از دارا و بی‌چیز روزهای عید باید لباس نو و تمیز بر تن داشته باشند.
جشن‌های نوروز در میدان توپخانه
بنا به نوشته‌ها در دوران قاجار عید نوروز با انواع مراسم عمومی همراه بوده است. «یاکوب ادوارد پولاک» آلمانی که سال‌ها در ایران سکونت داشت در خاطراتش به برخی از این جشن‌های عمومی نوروز در میدان توپخانه تهران اشاره می‌کند و می‌نویسد: «یکی از رسوم جشن نوروز مراسمی است که در میدان توپخانه انجام می‌شود… در میدان پهلوانانی که سراسر سال را در زورخانه تمرین کرده‌اند با اندام‌هایی برهنه و نیرومند به کشتی‌گرفتن مشغولند. شیرینکاران و تردستان، بندبازان، دلقک‌ها و لوده‌هایی که در پوست شیر و خرس رفته‌اند، دیده می‌شوند… عنتربازها برنامه مضحکی با حیوانات دست‌آموز خود اجرا می‌کنند. در همه این مدت نقاره‌خانه نیز بلاوقفه مشغول نواختن موسیقی است. در روزهای نهم یا دهم اسب‌دوانی انجام می‌گیرد. طول مسابقه اسب‌دوانی نیم‌فرسنگ است.»
انتهای متن/ منبع: خبرگزاری فارس
