زنان ایرانی در عرصه وقف خوش درخشیدند

یکی از سنت­های بزرگ دین اسلام در راستاي دور انديشي و تامين آينده مسلمين و فرزندان ايشان پايه ريزي سنت حسنه وقف است. وقف به معنای نگه داشتن اصل چیزی و جاری بودن منفعت آن در جهت خیر و نیکی و رضای خداست. پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) و اهل بيت مکرم ايشان نيز در زمان حيات گهربار خويش نه تنها در پي احسان و نيکي به اطرافيان و مسلمانان بودند، بلکه به جهت آينده نگري و تامين منافع و مصالح مسلمين به طور عملي به ديگران سنت نيکوي وقف را آموزش مي دادند. تاریخچه وقف نمایانگر بانوان بیشماریست که در این سنت پیشتاز بوده­اند.

اولین زن واقف در اسلام

از جمله اولین بانوی واقف اسلام حضرت زهرا(س) بود. ایشان پا به پای همسر و پدر بزرگوارش اموال خویش را در راه رضای خدا وقف می­کرد. از جمله این وقفیات باغ­های هفتگانه بود. مالک این باغ مردی یهودی بنام مخیریق بود که در جنگ احد مسلمان شد و در جنگ نيز شرکت کرد و به شهادت رسيد. بنابراين املاک وي از همان زمان به پيامبر (ص)تعلق گرفت. پیامبر هم این هفت بوستان را به حضرت زهرا بخشید. حضرت صديقه طاهره هم آن­ها را وقف بني هاشم و بني عبدالمطلب فرموده و نظارت و سرپرستي آن­ها را به عهده مولا علي (ع) نهادند.

حضرت زهرا (س) علاوه بر این هفت بوستان موقفات دیگری هم داشته­اند که از آن می­توان به ام العیال، چشمه­ای در بین راه مکه و مدینه که به برکت آن روستایی بزرگ در کنارش ساخته شد. العواف جايگاه وسيعى در نزديكى شهر مدينه است كه مردم آن اموال خويش -گوسفندان و شتران و…- را در آن جا نگهدارى می‌كردند و باغات الصافیه و البرقه اشاره کرد.

زنان واقف در عصر پهلوی

با گسترش اسلام در ایران این سنت پسندیده در میان زنان ایرانی جایگاه بالایی یافت. چنانچه زنان در دوران صفویه موقوفات زیادی از خود به یادگار گذاشتند.

یکی از پیشتازان وقف در ایران “مهد علیا گوهرشاد آغا” از اشراف زنان خراسان و همسر شاهرخ پسر امیر تیمور گورکانی است. او با فروش گردنبند الماسش هزینه ساخت مسجد گوهرشاد را داد.

 بیگم آغا خانم ذوالفقار هم به ‌سال ٩٩٧ قمری زمین‌هایی را در سلیمان‌آباد قزوین بر آستان قدس رضوی وقف کرده است.

مسابقه وقف در میان زنان دربار صفوی

زنان دربار صفوی نیز در این زمینه از هم پیشی می­گرفتند. زنان واقف در این دوره بیشتر از خانواده‌های ثروتمند و درباری بودند که با نگاهی اجتماعی به وقف دارایی‌های خود دست می‌گشادند. ساخت مدرسه، کاروانسرا برای اقامت مسافران و مردم در جاده‌ها از مهم‌ترین وقف‌های زنان عصر صفوی است. در مواردی، حمام، قهوه‌خانه، بازار و باغ را اجاره می‌دادند و پس از ساخت و وقف مدرسه‌ای، اجاره آن رقبات را برای مخارج مدرسه وقف می‌کردند.

زینب بیگم، دخترشاه تهماسب یکم، یکی از چهره‌های شاخص زنان واقف خاندان صفوی است. موقوفات او به اصفهان منحصر نبود و در یزد و قزوین نیز کارهای عام‌المنفعه او شهرتی فراوان داشت. زینب بیگم مدرسه‌ای در نزدیکی محله چرخاب و چهارسوی اصفهان بنا کرد. این مدرسه البته پس از ویرانی، با نظر علما به مسجد تبدیل شد. او در اصفهان حمام سه‌سوق را نیز وقف کرد.

مریم بیگم، دختر شاه صفی، از دیگر زنان شاخص این عصر در حوزه کارهای نیک همگانی است. او شخصیتی دانشمند و فاضل به شمار می‌آمد و در دربار نیز نفوذی قابل توجه داشت. مریم بیگم مدرسه‌ای را در اصفهان وقف کرد که اندازه آن به چهار جریب می‌رسید. همچنین امکاناتی را برای طلاب فراهم کرد.

خیرالنساء بیگم، مادر شاه عباس یکم نفقه خود را به ساختن کاروانسرای بزرگی صرف کرد که در مسیر رسیدن به اصفهان می‌‌توانست مسافرانی بسیار را در خود جای دهد. این کاروانسرا با نظر به آن‌که یک زن واقفش بود، ویژگی جالبی داشت. این ویژگی به حجره‌هایی بلند مربوط می‌شود که برای زنان ساخته شده بود تا بتوانند در آنها زمستان را پنهان از دید نامحرمان سرکنند. زنان مسافر در آن روزگار، از اقامت در آن کاروانسرا بی‌تردید خاطره‌ای خوش در یاد داشتند. 

حوا بیگم، دختر شاه عباس نیز در پی برنامه کاروانسراسازی پدر، بانی کاروانسرای بزرگی شد که به نام خودش خوانده می‌شد.

از دیگر زنان واقف آن دوران می­توان از دلارام خانم مادربزرگ شاه عباس دوم، سلطان بیگم، دختر حکیم‌الملک در دوران شاه سلیمان را نام برد.

زنان واقف در دوران قاجار

در دوران قاجار هم وقف در بین زنان دارای اهمیت بود. در این زمان بیشتر املاکی که وقف می‏شد عبارت بود از وقف یک مغازه یا یک تکه زمین که آن هم برای کمک به فقرا یا انجام مراسم دینی بود و کمتر مدرسه یا مسجدی ساخته می­شد.

از میان زنان معروف دوره قاجار که به سنت وقف پای بند بودند می توان به ” هاجر خاتون خانم” ملقب به جدیدالاسلام و “حاجیه شرف نساء خاتون ” اشاره کرد که هر دو این زنان از خانواده اشراف و ملاکین بودند و به القابی چون “علیه جاه ” یا ” علیا جانب ” معروف بودند که نشان از اهمیت و ارزش و جایگاه اجتماعی آن­ها در دربار قاجار داشته است.

 اما ” انیس الدوله ” همسر و در واقع سوگلی ناصرالدین شاه قاجار در میان زنان عصر قجر در اجرای سنت وقف برای خود جایگاهی برجسته دارد. موقوفات این زن مقتدر قجری شامل وقف “جیقه الماس” به حرم امیر المومنین(ع)، “پرده مروارید” به آستان اباعبدالله (ع)، ضریح نقره برای شهدا کربلا، “نیم تاج الماس” به آستان مقدس امام رضا(ع)، تعمیر درنقره طلاکوب مسجد گوهر شاد، وقف روستای کاشانک، بنای پلی در ناصر آباد از توابع لواسان و… است.

در روزگار معاصر هم هستند بانوانی که ادامه دهنده راه این زنان نیکوکارند. از مایملک خود می­گذرند تا رضایت پروردگار خویش را به دست آورند و به همنوهان خویش خدمتی کرده باشند.

منابع:

• حیدری، زهرا (1391)، زنان واقف در پايتخت صفوى
• شکوهی، صغری (1391)، بررسی وقف زنان و کارکردهای اجتماعی فرهنگی آن، صغری شکوهی، تهران
• تحریرالوسیله، ج 2، ص 62
• http://shahrvand-newspaper.ir

/انتهای متن/