زنان ایرانی، از سرمه تا ریمل

فاطمه قاسم آبادی/

وضعیت آرایش زنان ایرانی در دوران قاجار را می توان بر اساس دو دوره ی قبل و بعد از مشروطه بررسی کرد.

 

قبل مشروطه

تا قبل از نهضت مشروطه در ایران، پوشش ها و چهره ها، فرم و حالتی سنتی و اصیل داشت. زنان به چشم های خود سرمه ی طبیعی می کشیدند و با وسمه ابروهای خود را به هم پیوسته می کردند و برای رنگ چهره ی خود از سفیداب و سرخاب استفاده می کردند.

البته تمام این آرایش ها در زیر پوشیه هایی که بر چهره ها داشتند، مخفی و غیر قابل دید برای غریبه ها یا به تعبیر دیگر، دور از چشم نا محرمان بود. به این ترتیب آرایش زیر پوشیه ها، به شکل نوعی سنت در آمده بود.

 

بعد از مشروطه

اما پس از نهضت مشروطه به دلیل رفت و آمد های فراوان ایرانیان به فرنگستان و واردات فرهنگ مغرب زمین به وطن، تحولاتی در  نحوه ی پوشش و آراستگی صورت اشخاص اعم از زن و مرد رخ داد. البته این تحولات هم  بر اثر نفوذ فرهنگی و هم به دلیل وارد شدن اجناس اروپایی بود.

مثلاً لوازم آرایش زنان که تا پیش از این از مواد طبیعی و حتی قابل خوردن تهیه و استعمال می شد، بعد از مشروطه از مواد شیمیایی و ترکیبی قوام یافت که در خارج ساخته و به ایران وارد می شد.

جالب اینجاست که مردم هم از این اقلام به شدت استقبال کردند و آن را وارد سبد خودآرایی خود کردند. بیشتر مردم که تا قبل از آن، از وسایل سنتی استفاده می کردند، بعد از ورود لوازم جدید آرایش از آن حمایت کردند و با خرید و استفاده از آن به بقای کارخانه های خارجی تولید کننده ی این وسایل کمک شایانی کردند.

 

رضاخان و تغییر پوشش

بعد از سقوط حکومت قجری و به روی کار آمدن حکومت رضا خان، کل سیستم پوشش مردم بعد از یک دوره ی کوتاه ( مخصوصا پس از سفر رضا خان به ترکیه ) عوض شد. در زمان رضاخان همسو با سیاست های دین ستیزانه ی حکومت، ‌بسیاری از روشنفکران از جمله تقی زاده،‌ احمد کسروی، صادق هدایت و … ضمن تأکید بر افزایش حضور فیزیکی زن در جامعه، بر مطرح شدن زن ایرانی درسطح جامعه به هر طریق ممکن از جمله آشکار کردن زیبایی های ظاهری او اصرار داشتند. قانون کشف حجاب در همین راستا بود که در 17 دی ماه 1314  اجرا شد که به ممنوعیت حجاب برای زنان ایرانی منتهی گشت.

 

آگهی های لوازم آرایش در مطبوعات

دلیل تلاش های رضا شاه آن نبود که می خواست زنان را به عرصه ی کار و اجتماع بکشاند، بلکه دلیل اصلی آن استفاده ی ابزاری و نمادین از ظاهر زن برای اعلام مدرن بودن ایران و صحه گذاشتن بر برنامه های او در این زمینه بوده است.

مطبوعات ایران در آن زمان، همچون مطبوعات غربی، مملو از اطلاعات و آگهی هایی در مورد لوازم آرایش بود که به شدت در فیلم های خارجی – که از سینمای ایران پخش می شد – تبلیغ می شد. از این زمان مصرف کنندگان ایرانی از طریق مطبوعات ادواری در معرض بازاریابی غربی قرار گرفتند.

 

مجلات زنان هم به میدان می آیند

مجله «مهرگان» که در جریان سال های کشف حجاب بیشتر برای مخاطبان جوان منتشر می شد، حاوی مطالب و تصویر هایی در خصوص ستاره های فیلم، مسابقه های زیبایی و معرفی آخرین محصولات آرایشی روز اروپا بود.

همچنین نشریه فمینیستی «عالم نسوان» تلاش می کرد زنان ایرانی را برای پذیرش یک قیافه و ظاهر جدید متناسب با عصر جدید آموزش دهد، قیافه ای که در آن لوازم آرایش از مؤلفه های تجدد به حساب می آمد.

یکی دیگر از نشریات فعال در این عرصه نشریه «زبان زنان» بود که توسط یک فمینیست به نام صدیقه دولتشاهی چاپ می شد. در این نشریه مشورت با متخصصان هنر لوازم آرایش و چاپ نظرات آنها صورت می گرفت.

 

پهلوی دوم و آرایش

در زمان پهلوی دوم فرهنگ غربی خودآرایی عمق و گسترش بیشتری در میان لایه های مختلف اجتماعی زنان پیدا کرد. در این دوره بود که طرح انقلاب سفید شاه و ملت انجام شد.( در سال ۱۳۴۱هجری شمسی) و در قالب آن اصل  اصلاحات ارضی پیاده شد. اجرای این اصلاحات موجب مهاجرت روستاییان از روستاها به شهرها شد. این موضوع با جابه جایی فرهنگی مهاجران همراه بود که با تحولات مهمی در شیوه های زندگی (از سنتی به مدرن) در زمینه های سبک پوشش، شکل و شمایل ، مناسبات اجتماعی  و …  همراه بود.

 

سکوت در برابر دسیسه ی فرهنگی

در این دوران اگرچه قانون ممنوعیت حجاب منسوخ شد، اما پروژه ی غربی شدن جامعه ی ایرانی با سرعت و عمق بیشتری دنبال گردید و دشمنان غربی فهمیدند که برای نفوذ به ذهن مردم ایران و سست کردن غیرت ایرانیان نیازمند راه های فرهنگی هستند و به وسیله ی این راه ها بهتر می توانند به مقاصد خود نزدیک شوند.

در این دوره به خاطر تبلیغات بسیار زیاد و زمینه سازی های فرهنگی که برای غربی کردن مردم، توسط سیاست مداران و روشنفکران زمان صورت گرفت، برخلاف دوره ی رضا خان که بیشتر زنان در مقابل برداشتن حجاب شان مقاومت می کردند، کم کم و آرام آرام در جهت همرنگی با هنجارهای فرهنگی حکومتی پیش رفتند.

در این دوره نسل قدیم هم در برابر این تغییرات سکوت کردند و ناگزیر آن را پذیرفتند. تفاوت پوشش بین مادران و دختران شان در این دوره، گویای این تغییر فرهنگی به حساب می آمد.

متاسفانه این دوره یکی از بدترین دوره های فرهنگی ایران در زمان معاصر محسوب می شود، چرا که مردم ایران، حداقل در ظاهر، به خصوص مردمی که در شهر های بزرگ زندگی می کردند، بیشتر شبیه مردم غربی بودند تا ایرانیانی با فرهنگی هزاران ساله.

 

ادامه دارد…

/انتهای متن/