بی بی منجّمه، بانوی اخترشناس ایرانی

سرویس فرهنگی به دخت/

 بی بی منجّمه ، بانوی اخترشناس ایرانی  در اواخر قرن ششم در نیشابور متولد شد. پدرش کمال الدین سمنانی ، رئیس شافعیان نیشابور، و مادرش نواده محمدبن یحیی ، فقیه و عالم بزرگ خراسان  بود. چنین زمینه ای بعلاوه محیط خانه پدر که محل آمدوشد عالمان و حکیمان بود، بی گمان تأثیر بسزایی بر پرورش شخصیت و روح علمی او داشت . شواهد نشان می دهد که وی از ابتدای جوانی بر احکام نجوم تسلط داشته است . تبحرش در این رشته ، جلال الدین خوارزمشاه (متوفی 628) را برآن داشت تا او را به خدمت در دربار خویش فراخواند. بی بی که به تعبیر فرزندش «سهم الغیب » در طالع داشت ، با احکام درستی که صادر کرد موفق شد مقام و منزلتی در دربار شاه به دست آورد و منجم مورد اعتماد او شود. بی بی با شوهرش مجدالدین محمد ترجمان ، منشی دربار، سالیان دراز در دربار خوارزمشاهیان به سر برد به دلیل اهمیتی که سلاطین آن روزگار برای احکام نجوم قائل بودند و تصوری که از تأثیر آن برسرنوشت خود و جنگهایشان در ذهن داشتند، در غالب لشکرکشیها، بی بی سلطان جلال الدین را همراهی می کرد. در 626، هنگامی که جلال الدین شهر اخلاط (یا خلاط ) در ساحل دریاچه وان در بخش علیای رود دجله را به محاصره درآورده بود و اشاراتی در منابع دیگر از جمله حمدالله مستوفی ، ص 499)، سفیری از جانب علاءالدین کیقباد، از دودمان سلجوقیان روم که حکومت آسیای صغیر را دردست داشت ، به رسالت نزد خوارزمشاه آمد. در بازگشت ، وی علاءالدین را از مهارت بسیار بی بی در نجوم و قدر و منزلت وی نزد سلطان جلال الدین آگاه کرد . پس از ناکامی های پی درپی جلال الدین و پایان گرفتن کار او، بی بی و خانواده اش به دمشق رفتند و به دربار سلطان ایوبی مظفرالدین ابوالفتح موسی ملقب به الملک الاشرف (حک : 626ـ634) راه یافتند. سلطان ایوبی آنها را به گرمی پذیرا شد و احترام بسیار کرد. چون علاءالدین از حضور بی بی منجمه در دربار الملک الاشرف اطلاع یافت ، قاصدی فرستاد و از سلطان ایوبی درخواست کرد تا رخصت دهد که بی بی و خانواده اش به قونیه بروند. هنگامی که بی بی در جنگ میان علاءالدین و الملک الاشرف به درستی پیش بینی کرد که در روز و ساعتی خاص سپاهیان سلجوقی بردشمن پیروز خواهند شد، اعتقاد و ارادت سلطان به بی بی بیشتر شد و در جهت برآورده ساختن آرزوی وی ، بالاترین منصب دیوانی یعنی ریاست دارالانشای دربار را به همسرش سپرد و او را لقب امیری بخشید. از آن پس ، مجدالدین از مقرّبان خاص دربار شد و پیوسته در سفر و حضر همراه سلطان بود. بی بی در 679 درگذشت.

پسر بی بی منجمه ، ناصرالدین حسین معروف به ابن بی بی * ، نیز در شمار بزرگان دربار سلجوقیان روم درآمد و چون پدر منصب امیری یافت . ابن بی بی ، کتابی به فارسی با عنوان “الاوامرالعلائیه فی الامورالعلائیه” معروف به تاریخ ابن بی بی نوشته است که مهمترین اثر درباره تاریخ سلجوقیان روم است .  بیشتر اطلاعاتی که از زندگی بی بی دردست است ، از این کتاب برگرفته شده است .

منابع : ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/1979ـ1982؛ ابن بی بی ، اخبار سلاجقه روم ، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1350 ش ؛ عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364 ش ؛ حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛ گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمه محمود عرفان ، تهران 1364 ش .

انوشه میرمرعشی/انتهای متن/