آیا زن خانه دار زن حقیریست؟

مرضیه شکوری /

گفتیم که خانه داری زن بر خلاف نگاه های رایج نه صرفا مجموعه ای از کارهای فیزیکی در خانه، بلکه موضوع اصلی خانه و محوریت خانواده است و با این نگاه،  زن دروازه بان  ورودی ها و خروجی های خانه است که در جایگاه همسری برای دغدغه های ریز و درشت مرد تنها مرهم است و برای رشد فرزندان، موثرترین و مدبرترین موجودیست که هستی به خود دیده است.

 

درس غلط خواص به عوام

واقعیت این است که  ارزش کار زن در خانه مقوله ایست که روزی ابزار و روزی هدف کج اندیشان برای استیلای فکری بر زنان می شود تا جایی که در اثرعدم روحیه خود باوری و اعتماد به نفس در بین زنان خانه‌دار و کوچک شمردن امر خانه‌داری،”امروزه ارزشهای جنسیتی چون مادری، همسری، رفتارهای زنانه و. . . .  ارزشمندی خود را از دست داده است.”[1]

بر همین اساس است که برخی از جامعه نخبگانی  معتقدند:

 “زنان خانه دار در مقایسه با زنان شاغل به دلیل اینکه مهارت های آنها نا شناخته باقی می ماند و استعداد های ذاتی انها شکوفا نمی شود از خود باوری ضعیف تری برخوردار هستند” [2]

 این نتایج متأسفانه نشانگر نگاه  نادرست به نقش های خانوادگی زنان و تسری آن به درون جامعه است؛ درسی که بطور نامحسوس توسط خواص به عوام جامعه داده می شود .

 

به کار زن به دیده احترام می نگرند؟

حالا با هم خیلی کوتاه فرآیند کاهش ارزش کار زن در خانه را بررسی می کنیم.

 متأسفانه از آنجا که کارهای زنان  درخانه ، ازنوع کارهایی است که هیچ گاه پایانی ندارد والبته اغلب چون شغل محسوب نمی‏شود، فاقد اجرت مادی هم می باشد؛ خیلی محل توجه نیست و از طرفی تکرار همیشگی آن ، موجبات عادی شدنش رانیز فراهم نموده است این است که  زنان کم و بیش با این یکنواختی کار منزل  روبه‏رو هستند؛ کارهایی مثل نظافت، آشپزی، خرید، رسیدگی به امور بچه‏ها، مهمان‏داری و مانند آن.

این درحالی است که اگرفقط یک روز یکی از این کارها در منزل تعطیل شود انگار تمام خانه تعطیل است و درعین حال اگر  اعضای خانواده (پدر و مادر، دختر و پسر) به ضرورت کارهای خانگی و ارزش اجرای منظّم آن پی ببرند، هیچ گاه با دید حقارت‏آمیز به آن نمی‏نگرند. که اگر نگاه تکریم آمیز به زن خانه دار و کار خانه داری در میان اعضای خانواده و هم جامعه رواج یابد، دیگر زنان خانه دار برای جلوه بخشیدن به قابلیت های خود اصرار به داشتن اشتغال خارج از منزل، ولو کاذب و نازل، نخواهند داشت. این در حالی است که نگاه منفی به خانه داری، مخصوصا از جانب مردان،  موجبات بی انگیزگی و سستی و دلسردی  زنان را در بستر خدمت در خانواده ایجاد می کند.

 

کارگزار خدا در خانه

 در حال حاضر نگاه جامعه ما به زن خانه دار نگاهی مطلوب نیست، در حالی که نگاه اسلام به زن و کارهای او در خانه، نگاهی مقدس است. در این زمینه  پیامبر اسلام فرموده است:

“همانا برای خداوند كارگزارانی است و این زن در زُمْره كارگزاران اوست و او نصف پاداش شهید را داراست.”[3]

جالب است که پیامبر اسلام برای بیان دقیق این تقدس،  مقام خانه داری زن را در ردیف مقامی چون شهادت تعریف می کند.

آیا نگاه فعلی به جایگاه زن خانه دار هیچ نشانی از این تعریف دارد؟

اگر این نگاه در خانواده های ما جاری باشد، در آن صورت کمک کردن و سهیم شدن در کارهای خانه نه تنها باعث کسر شأن افراد نخواهد بود، بلکه آن را امتیازی منحصر بفرد تلقی می کنند که وظیفه خاص یک نفر محسوب نمی شود. اینجاست که تقسیم کار مناسب می تواند  شایستگی این جایگاه را بخوبی نشان دهد.

 

زن هم رشد اجتماعی می خواهد

برآوردهای محققین اجتماعی نشان می دهد که زن در نقش های خود یکی از موثرترین عوامل اجتماعی شدن افراد جامعه است .حالا این زنی که مسیر اجتماعی شدن انسان ها را هموار می کند، آیا وی نیاز به رشد قابلیت های اجتماعی خود ندارد؟ قطعا فردی که در عالم دارای چندین بعد شخصیتی است که برای هر بعد آن دارای یک فضیلت روحی و الهی است، برای اولویت بندی بروز و استعداد های خود نیاز به همراهی دیگران دارد؛ دیگرانی که توسط خود او اجتماعی شده اند. بنابراین اینجا بهترین موقعیت برای دادن زکات محبت های او در خانواده توسط اعضای آن می باشد. یعنی  همانطورکه هر یک از افراد خانواده به کار و شغل خودش اهمیت می‏دهد، به کار زن و مادر خانه نیز به بها بدهد و  با برنامه‏ریزی منظّم در راستای تقسیم کار منطقی در خانه،  مددرسان وی باشد در شکوفایی استعدادها و ارتقای توانایی‏هایش.

بر این اساس دیدن تمام جوانب این مساعدت محل توجه می باشد، به گونه ای که  جنس این یاری رسانی نیز مهم است. مثلا “تحمیلِ کار سنگین بر زن، ظلم به زن است. اسلام این را توصیه نمی کند… البته از امام علی بن ابی‌طالب علیه‌الصّلاة و السّلام نقل است که فرمود: «المرأة ریحانة و لیست بقهرمانه(2).» یعنی زن گل است، قهرمانه نیست. «قهرمان» یعنی پیشکار و خدمتگزارِ آبرومند. خطاب به مردان می‎گوید که زنان در خانه‌های شما مثل گلی لطیفند که باید نسبت به آنها با کمال ظرافت و دقّت رفتار کرد. زن، پیشکار شما و خدمتگزار شما نیست که خیال میکنید کارهای سنگین را باید به او محوّل کرد. این، مسأله مهمی‎است”.[4]

 

نگاه هایی که عامل گریز زنان از نقش های خانوادگی می شوند

ازطرفی برخی با ایجاد تقابل میان نقش های خانوادگی و اجتماعی  زنان ، مترصد تضعیف جایگاه ونقش کلیدی زن یعنی همسری و مادری هستند. لذا فارغ از اولویت بندی های مختلفی که برای این نقش ها در نظر گرفته می شود، اسبابی برای برهم زدن تعادل و آرامش جایگاه زن در جامعه را فراهم  می کند و عملاً فضای اجتماعی را در این باب، فضایی تقابلی جلوه می دهند و اصرار به عدم هماهنگی بین نقش های متفاوت زنان(سیاسی و اجتماعی و همسری و مادری ) مغایرت می بینند و آن را به  فرهنگ اسلامی  نسبت می دهند. دقیقاً اینجاست که جامعه با تنگ نظری برخی ولو نخبگان به ورطه حذف نقش هاو دست کم اهم ومهم کردن های نامتوازن نقش های زنان می افتد تا جایی که بانوی خانه علی رغم خدمت مخلصانه و بی بدیل درمنزل ، ارزشی برای کار خانگی خود قائل نیست و به طریق اولی این نگاه را به دیگر اعضا منتقل می کند . چرا؟ زیرا طبق تئوری های اجتماعی موجود(مثل مکتب کنش متقابل نمادی) اغلب زن ها تصوری که از خود دارند چیزی نیست جز انچه دیگران از وی ترسیم می کنند. لاجرم مردی که در خانه ارزش و بهایی به کار زن و سختی ها و هم حساسیت و اهمیت این کار نمی دهد، خروجی جز سرخوردگی زن و بی انگیزگی او در ادامه کار بزرگی که در خانه بعهده دارد، یعنی تزریق همان نگاه الهی به یک یک افراد خانواده، ندارد. این نگاه است که باعث می شود بتدریج بقیه اعضای خانواده یعنی همان فرزندان خاصه دختران هیچ ارج و منزلتی برای کار همسری و مادری نبیننند و نهایتا خود به عنوان یک زن چنین نقش هایی را در عمل کنار بگذارد یا در این مورد ضعیف  عمل کند و از خانه و نقش های خانوادگی گریزان شود.

 

بازگشت زن غربی به خانه

دیدگاه اسلام به موضوع نقش های خانوادگی نگاهی مصونیت بخش برای زن و خانواده است.  براین اساس همسری، مادری و خانه‎داری از وظایف اصلی زن محسوب می‎شود که در اسلام توجه ویژه‎ای به آن شده است. پس اگر زن بخواهد دور از هوا و هوس، جوزدگی و تبلیغات، با فکر و اندیشه از میان کارهایی که می‎تواند انجام دهد، یکی را که با ساختمان جسمی‎و روانی او همسو است،  برگزیند و اولویت نخست خود قرار دهد، چیزی جز مسئولیت همسرداری، فرزندپروری وخانه‎داری نخواهد بود.

از نگاه رهبر معظم انقلاب نیز مسئله اشتغال بانوان دارای  بایدها و نبایدهایی است که به اعتقاد معظم له از شروط اساسی اشتغال،  آسیب نرسیدن به نقش‌های اصیل زن، یعنی مادری و همسری، و بحث رعایت حریم محرم و نامحرم و پرهیز از اختلاط است. بنا بر تأکید ایشان، نقش‌های همسری و مادری، بر خلاف دیگر نقش‌های تعریف‌شده در جامعه، بی‌بدیل‌اند و فقط زن می‌تواند از پس آن برآید. به تعبیر رهبر فرزانه‌ی انقلاب، فرزندآوری و تربیت فرزند و باز کردن گره از تارهاى فوق‌العاده ظریف عواطف کودک، تنها با سرانگشتان مادر امکان‌پذیر است تا کودک دچار عقده‌ی‌ عاطفی نشود؛ مطلبی که حتی جامعه شناسان غربی نیز به آن اذعان داشته‎اند، به همین سبب امروزه در غرب بحث بازگشت زن به خانه مطرح است .

 

کار زن در خانه  حکم جهاد را دارد

باید توجه داشت که بازگشت زن به خانه در مواردی که فعالیت او در خارج از خانه ضرورتی نداشته باشد، توجیه پذیر است. این ضرورت بر می گردد به مقتضیات مالی، خانوادگی وحتی اجتماعی این زن. می‎باشد. باید شرایط مناسب حضور زنان را در سطح جامعه در شرایط لازم فراهم کرد تا او بتواند در کنار اشتغال، وظایف اصلی خود را، که همان خانه داری و مادری است، بدرستی  انجام دهد و به اساس آن لطمه‎ای وارد نشود که بنیان خانواده متزلزل شود و روابط خانوادگی سرد و اعضای خانواده دچار آسیب‎ شوند. بر این اساس باید گفت که از نظر دیدگاه اسلامی اشتغال زن فی نفسه دارای ارزش نیست، در حالی که طبق احادیث اسلامی نقش های خانوادگی زنان از جمله خانه داری شان حکم جهاد را برای آنها دارد.

” اسلام اینها را برای زن ارزش نمی‏داند. اسلام با کارکردن زن موافق است. نه فقط موافق است، بلکه کار را تا آن‏جا که مزاحم با شغل اساسی و مهمترین شغل او، یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده نباشد، شاید لازم هم می‏داند. یک کشور که نمی‏تواند از نیروی کار زنان در عرصه‏های مختلف بی‏نیاز باشد! اما این کار نباید با کرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات داشته‏باشد. نباید زن را تذلیل کنند و او را وادار به تواضع و خضوع نمایند. تکبر از همه انسانها مذموم است، مگر از زنان در مقابل مردان نامحرم! زن باید در مقابل مرد نامحرم متکبّر باشد. «فلا تخضعن بالقول»؛ در حرف‏زدن مقابل مرد نباید حالت خضوع داشته‏باشد. این، برای حفظ کرامت زن است. اسلام این را می‏خواهد و این الگوی زن مسلمان است.” [5]

 

سه نقش مکمل

 از مواردی که درتسهیل اشاعه تفکر بی ارزش بودن کار خانگی زنان نقش دارد می توان به دیدگاه های مغرضانه و القای تفکرات فمینیستی  در این حوزه اشاره کردکه  می خواهد  کم کم زنان خانه دار  را به این باور برساند که بی هویت هستنند و کارهای آنان درخانه بی ارزش است. از آن طرف هم کار یک زن شاغل در نقش اجتماعیش رابه رخ کاریک زن درنقش مادری و همسری می کشانند و اغلب زنان خانه دار را به چهره ای ضعیف و باسطح درک پایین و منفک از جامعه وتحولات اجتماعی آن نشان می دهند که حقیقتاً این نحوه نگاه اثر نامطلوب را بر روی آن دسته از زنانی می گذارد که دراولویت بندی نقش هایشان، نقش همسری ومادری با کارویژه کدبانو بودن را انتخاب کرده اند. جواب این مغایرتِ برساخته از تفکرات برخی از نخبگان غربزده،  این گونه داده می شود که ازآنجا که اسلام با حضور زن و ایفای نقش اجتماعی با تاکید بر نقش های مادری و همسری زن، به این نکته اذعان دارد که زن از سهم خود در خانه تحت هیچ شرایط نباید کم بگذارد. در واقع زنی به این موفقیت می رسد که تمام این سه نقش را

(فردی، خانوادگی و اجتماعی) بر اساس باورهای اعتقادی و آگاهی های منطبق بر شرایط اجتماعی ایفا کرده باشد. چرا که به این  نگاه  رسیده است که هر سه این نقش ها با هم به عینیت می رسند.  

 “البته سهم خانه، مثل همه‌ی چیزهای دیگر، می‎تواند کمیتش فدای کیفیتش بشود؛ یعنی از کمیت کاستن. حضور بیست‌وچهارساعته‌ی زن در خانه، یک معنا دارد؛ ولی وقتی از آن بیست‌وچهار ساعت کم کردید، اما کیفیتش را بالا بردید، آن وقت یک معنای دیگری خواهد داشت. اگر دیدید آن کارتان به این قضیه ضربه می‎زند، باید برایش فکری بکنید. این، مهم و اساسی است؛ مگر در موارد اضطراری. در همه‌ی چیزها ضرورتی وجود دارد که خارج از حد قاعده است. من قاعده را دارم میگویم؛ به استثناها کاری ندارم”.[6]

 

حرف آخر

به نظر می رسد در عین این که از نگاه اسلام ارزش کار زن در خانه در حد جهاد تعریف شده است، اما نگاه منفی اعضای خانه بویژه مردان به خانه داری موجبات بی انگیزگی و سستی و دلسردی زنان را در بستر خدمت در خانواده  ایجاد می کند.

از طرفی علی رغم هجمه های سنگین و اشاعه تفکرات اومانیستی- فمینیستی در راستای تزلزل خانواده با محوریت حذف نقش های خانوادگی  زن، اسلام با ارائه دیدگاهی  جامع و همه جانبه نگر اثبات می کند که سه نقش فردی، خانوادگی و اجتماعی زنان به گونه ای در هم تنیده شده است که ایفای درست هریک ار آنها ضامن تحقق نقش های دیگر است.

 

[1] . زیبائی نژاد ، تحلیلی بر مهمترین مسائل زن و خانواده ص 108

[2] . طاهره محمدی روانشناس

[3]  وسائل الشیعه ج 2 ص39

[4] بیانات در جمع زنان شهر ارومیه‌ 28/06/1375

[5] بیانات در دیدار جمعی از زنان1371/09/25

[6] بیانات در دیدار اعضای شورای فرهنگی، اجتماعی زنان4/10/1370

/انتهای متن/