سرگذشت فدک پس از پیامبر

عطیه سادات یاسینی/

 

یک هفته پس از رحلت پیامبر(ص)خلیفه وقت کارگزاران حضرت فاطمه(س) را از فدک اخراج کرد و زمین و باغ های آن را جزو املاک دولت اسلامی برشمرد.

خلیفه در عین  اقرار به اینکه رسول خدا اختیار فدک را به فاطمه واگذار کرده است، ادعا کرد این بخشش پس از رحلت آن حضرت بی اعتبار است و آن ملک هم جزو اموال مسلمانان است و صاحب اختیار آن دولت اسلامی.

زهرا(س) اعتراض می کند

فدک در اختیار زهرا(س() بود و سند امضا شده گواه بر این مالکیت بود. با این حال خلیفه ادعا کرد که این باغ باید از ایشان پس گرفته شود. در واقع باید گفت که ماجراى فدك تنها مسئله مِلك و زمين نبود، بلكه تعرض به حق مسلم تنها فرزند پیامبر و دردانه او بود و شکستن حرمت او که پیامبر بارها سفارش او و حقوق و حرمتش را به امت کرده بود؛ حرمت شکنی و تضییع حقی که باعث خشم بانوشد .

طبعا زهرا(س) به مصادره فدک از سوی دستگاه خلافت اعتراض کرد. البته این اعتراض به جایی نرسید.  دستگاه خلافت از ایشان گواه طلبید.زهرا به ناچار ام ایمن، که پیامبر گواهی داده بود از زنان بهشتی است و  علی(ع) را که در زمان واگذاری فدک بعنوان شاهد، سند واگذاری را امضا کرده بودند، حاضر کرد. ولی خلیفه و حامیانش گفتند: گواهی ایشان قبول نیست. چون علی در این جریان ذی نفع است، و ام ایمن نیز زن است و شهادت زن قبول نیست. پس اصل سند را در محضر خلیفه پاره کردند.

چندین بار میان خلیفه ابوبکر و زهرا(س) در حضور مردم بر سر فدک گفت و گو پیش آمد که در تاریخ همه آن ضبط شده است. بعد از اینکه چند بار حضرت با ابوبکر حرف زد، او راضی به برگرداندن فدک شد ولی در این میان عمر پیش افتاده و دلایلی عنوان کرد که خلیفه را راضی به پس گرفتن فدک کرد.(علت ها  گفته خواهد شد)

 

هدف از گرفتن فدک

چرا فدک را از زهرا(س) گرفتند؟ دستگاه خلافت دلایلی برای این کار داشت:

• با توجه به درآمد هنگفت فدک و شتاب خلیفه در پس گرفتن آن بخوبی روشن بود که خلیفه فدک را یکی  از بهترین منابع درآمد حکومت می دید که به کمک آن باید به سامان دادن اوضاع و تامین هزینه های  حکومت باشد.
• با مصادره فدک عمده ترین امکانات اقتصادی علی بن ابی طالب از دست ایشان خارج می شد و سازماندهی نیروهای مخالف خلافت توسط علی(ع) غیر ممکن می شد.
• شتاب در ستاندن فدک به همان انگیزه و هدفی دنبال می شد که بیعت گیری از علی و وارد شدن به خانه بانو فاطمه برای این بیعت تحمیلی دنبال شد.در واقع هدف گرفتن خلافت از خاندان پیامبربود و پایین آوردن مرتبه معنوی و اجتماعی فرد شاخص بازمانده از خانواده پیامبر در حد  فرد جامعه آن روز بود.

 

علت پافشاری اهل بیت بر سر فدک

با توجه به اینکه اهل بیت نسبت به مسائل مادی و دنیوی بی اعتنا بودند، پیگیری قضیه فدک ممکن است جای سوال باشد. مهم ترین دلیل کوتاه نیامدن حضرت زهرا(س) این است که کوتاه آمدن در مورد مصادره ناروای فدک از سوی حضرت زهرا تایید ظلم و ستم حکومت تلقی می شد.

علی(ع)و زهرا(س) به دلایل زیر بر این مسئله پافشاری کردند:

1-دفاع از قرآن – طبق آیه قرآن این ملک به زهرا بخشیده شده بود.

2 – دفاع از حریم نبوی

3 – هدف دیگر فاطمه در موضوع فدک، دفاع از علی بود. البته دستگاه خلافت می خواست این دفاع را در حد مسئله مادی تنزل دهد و به فاطمه تهمت غاصب بزند. لازم بود که حضرت مردم را روشن کرده و ابهامات را بر طرف کند.

 

خطبه فدکیه

زهرا(س)  بعد از چند بار  گفت وگو با خلیفه و بی فایده دیدن این صحبت ها، تصمیم گرفت در قدم دوم به مسجد رفته در انظار مردم از حق خود دفاع کند.

بر این اساس چادر به سر کرده و مقنعه خود را محکم بسته و راهی مسجد شد. گفته شده چادر ایشان بحدی بلند بود که روی زمین کشیده می شد و در میان حلقه ای از زنان مدینه وارد مسجد شده، دستور دادند پرده ای بیاویزند و حائلی بین مردان و زنان بر قرار شود .

ابتدا حضرت با صدای بلند گریه کردند و سپس کلام را با حمد و ثنای خدا و صلوات بر پیامبر آغاز کردند. مردم به همراه ایشان گریه سر دادند.

 

راز گشایی تعالیم دینی در خطبه فدکیه

زهرا اندکی صبر کرد تا مردم ساکت شوند و ادامه داد:

گواهی م یدهم که خدایی جز الله نیست و یکتاست و شریکی ندارد. دیدگان ناتوان از دیدارش و زبان ها از توصیفش عاجزند.

گواهی می دهم پدرم بنده و فرستاده خداست. خدا او را به رسالت فرستاد برای اینکه فرمان خویش را تمام کند و اراده فرمود پیامبر حکمش را به اجرا گذارد.او برای هدایت مردم بپا خاست و آنان را از گمراهی نجات داد و از کور دلی بصیرت بخشید.

سپس آن بانوی بزرگوار حاضران را مورد خطاب قرار داد:

او در میان شما باز مانده ای به امانت گذاشت و بر شما جانشین قرار داد که آن علی و کتاب گویای خداست و پیروی از ما اهل بیت را به خاطر ایمنی از تفرقه واجب کرد.

پس ای مردم، از خدا آن گونه که شایسته است بترسید و آنچه را به شما فرمان داده اطاعت کنید.

ای مردم، من فاطمه ام و پدرم محمد است، او پدر من است نه پدر زنان شما و چه خوب انتسابی است انتساب به او.

او شما را نجات داد و هر بار که آتش جنگ زبانه می کشید و شاخ شیطان پدیدار می شد برادرش علی را در کام دشمن می فرستاد و او باز نمی گشت مگر آنها را لگد کوب کند. علی بخاطر شما رنج بسیار کشید و  سرزنش و ملامت  شما  در او اثری نکرد.ولی شما چه کردید ؟ هنوز پیامبر دفن نشده بود که شتابان چنین کردید.

آیا پدرم رسول خدا نمی فرمود:احترام هر شخصی را باید در مورد فرزندانش نیز بجا آورید؟

آیا می گویید محمد(ص)از دنیا رفت و همه چیز با مرگش تمام شد؟از شما بعید است که در پیش چشم من باشید و مال مرا از من بگیرند.فریادم را می شنوید ولی کمکم نمی کنید.

می دانستم کمکم نمی کنید و دل های تان جامه بی وفایی به تن کرده ولی آنچه را بیان کردم جوششی بود که از جانم بر خاست و آهی بود که از خشمم بر . پس فدک و خلافت را بگیرید در حالی که همانند شتری است که پشتش زخمی و پایش لنگ است و هر چه کنید در دیدرس خداست.

نفس شما این کار زشت را برای تان زینت داده و حال که چنین است من شکیبایی می ورزم و از خدا یاری می جویم.

پس رو به قبر پیامبر کرده چنین گفت:

وقتی تو رفتی بر ما هجوم آوردند و همه میراث ما را غصب کردند، ما به چیزی سوگوار شدیم که هیچ غمزده ای از مردم دور و نزدیک بدان مبتلا نشد.

آن وقت مسجد را ترک کرده بسوی خانه راهی شد…

(چند فراز از 135 فراز خطبه فدکیه )

 

واکنش ها بعد از خواندن خطبه

بعد از برگشتن حضرت از مسجد، مهاجر و انصار برای عذر خواهی نزد ایشان آمده گفتند:ای بانوی بانوان، اگر ابو الحسن این امر را پیش از آنکه پیمان برای دیگری جاگیر شود و بیعت محکم گردد، یادآوری کرده بود از او روی گردان و به شخص دیگر راضی نمی شدیم.

فاطمه فرمود: از من دور شوید پس از یاری نکردن ما دیگر هیچ بهانه ای ندارید و دیگر بعد از این کوتاهی تان در دفاع از حق کاری با شما ندارم.

 

منابع:

شرح خطبه فدک – از علامه مجلسی ترجمه موسوی گرما رودی

پس از غروب – یوسف غلامی

فروغ ابدیت – جعفر سبحانی

قسمت اول (فدک را به حضرت زهرا بخشیدند تا…)

/انتهای متن/