موسیقی ایرانی را چقدر می شناسید؟

سرویس فرهنگی به دخت/

موسیقی، الهام گرفته از نغمات ضبط شده در حافظه تاریخی ایرانیان و مبتنی بر معیارهای تکنیکی و زیبایی شناختی رپرتوار(فرهنگ و معیار) کلاسیک و موسیقی ایرانی است. این موسیقی را استادان سده پیش جمع آوری و مجموعه آن را تدریس کرده اند . این مجموعه را اصطلاحاً  “ردیف” گفته اند.

ردیف چیست؟

ردیف، مجموعه ملودی های سنتی ایرانی است که با ترتیب و نظم خاصی دسته بندی شده اند. اگر چه این مجموعه تشکیل دهنده یک کلیت هماهنگ است که ردیف گفته می شود، اما اجزای تشکیل دهنده آن نیز استقلال خاص خود را دارد. این اجزا چیزی جز ملودی هایی که طی قرون متمادی در گوشه و کنار ایران خوانده و نواخته شده و سینه به سینه به نسل های بعد انتقال داده شده اند، نیست. ولی آنچه به ردیف اهمیت ویژه می دهد، نحوه و ترتیب قرار گرفتن این ملودی ها در مجموعه ای یکدست و منسجم است.

ردیف سازی و ردیف آوازی

نغمات مختلفی در ردیف وجود دارد که مختص ساز است، یعنی تنها ساز آنها را اجرا می کند و در آواز اجرا نمی شود، مانند گوشه های “بسته نگار”، “مجلس افروز، “خسروانی”، “طرب انگیز”، “چهار مضراب ها” و” رنگ ها”. یکی از عوامل تفاوت ردیف سازی با آوازی استفاده شعر در آواز است. نبود شعر در ساز، امکانات دیگری را در اختیار ساز قرار می دهد. از این رو اجرای ردیف در ساز با اجرای آن در آواز تفاوت هایی دارد که باعث شده اخیراً در مبحث ردیف از ردیف سازی و آوازی به صورت دو مقوله جدا از هم صحبت شود.

ساختار ردیف

از نظر ساختاری، می توان چند گونه به ردیف نگریست. یکی ساختار بیرونی، که مرکب است از هفت دستگاه و پنج یا شش آواز، که هر کدام از آنها دارای گوشه های متعدد هستند. از نگرش دیگر این مجموعه شامل حدود 250 گوشه است، که در هفت مجموعه بزرگ یعنی دستگاه ها و پنج مجموعه کوچک تر ،یعنی آوازها گردآوری شده اند.

هفت دستگاه ردیف عبارتند از: شور، ماهور، همایون، سه گاه، چهار گاه، نوا راست و پنجگاه.

آواز ها عبارتند از: دشتی، ابوعطا، افشاری، بیات ترک و اصفهان.

دستگاه های موسیقی ایرانی

شور: میان دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی، شور از همه بزرگتر است، زیرا هر یک از دستگاه ها دارای تعدادی آواز و الحان فرعی است، ولی دستگاه شور، علاوه بر آواز های فرعی دارای ملحقات بسیاری است که هر یک به تنهایی استقلال دارند. آوازهایی که هر یک جزء شور محسوب می شوند اما مستقل هستند، عبارتند از: ابوعطا، بیات ترک(زند) ، افشاری، دشتی، بیات کرد. از گوشه های مهم شور به گوشه رضوی ، حزین، ملا نازی، رهاب…هم می توان اشاره کرد.

ماهور: این دستگاه بدون هیچ اختلافی مانند گام ماژور است که اساس موسیقی اروپایی است. لیکن دارای خواص دیگری نیز می باشد. گوشه های مهم دستگاه ماهور عبارتنداز: خسروانی، طرب انگیز، دلکش…

همایون: دستگاه همایون به جزء درجه سوم، منطبق بر گام شور است. گوشه های مهم آن عبارتند از: زنگ شتر، پروانه، دلنواز، جامه دران…

سه گاه: گاهی مستقل است که به هیچ یک از دستگاه ها شباهتی ندارد. گوشه های مهم آن عبارتند از: نغمه، بسته نگار، مداین، نهاوند…

چهارگاه: از نظر علمی ، مهمترین مقام ایرانی است و گوشه های آن عبارتند از: مویه ، حصار، کرشمه، رجز، حاشیه…

نوا: این دستگاه در گذشته جزیی از دستگاه شور بوده است و اساتیدی چون علی نقی وزیری و روح الله خالقی نوا را مشتق از شور دانسته اند. اما امروزه اساتید فن آن را مستقل از شور و مشتقات آن می دانند.

گوشه های آن عبارتند از نغمه، گردانیه، گوشت، نهفت، خجسته، مجلسی و …

راست و پنجگاه: این دستگاه با دستگاه ماهور یکی است تنها اختلاف آنها در حالت و مقام گردانی های آنهاست. در راست و پنجگاه پس از درآمد نغمات کوچکی نواخته می شود. چون در این دستگاه تغییر مقام بسیار است و هر قسمت آن حالت یکی از آوازها را نشان می دهد. از این رو این دستگاه دارای تمام حالات و صفات آوازهای دیگر نیز هست. پس این دستگاه راهی است برای تغییر مقام به آوازهای دیگر. گوشه های مهم آن عبارتند از : زنگوله، بیات عجم، بسته نگار، شهرآشوب…

آثار و اشخاص موثر در موسیقی ایرانی

از جمله دانشمندان مهم و مشهوری که آثاری درباره موسیقی تألیف کرده اند، می توان به فارابی ، ابن سینا، قطب الدین شیرازی، صفی الدین ارموی وعبدالقادر مراغه ای اشاره کرد.

میرزا عبدالله، آقا حسینقلی ، درویش خان ، عبدالله دوامی ، ابوالحسن خان صبا ، موسی معروفی ، محمود کریمی و حسین طاهرزاده از جمله استادانی بوده اند که ردیف ایرانی را حفظ کرده و به یادگار باقی گذارده اند.

ابونصر فارابی با کتاب ” الموسیقی الکبیر” ، ابن سینا با کتاب ” دانشنامه علایی” ابوالفرج اصفهانی با کتاب ” الاغانی” خدمات به سزایی در حق موسیقی و علم موسیقی به عمل آوردند و نیز صفی الدین ارموی با کتاب “رساله شرفیه” ، عبدالقادر مراغه ای با کتاب ” مقاصد الحان” و قطب الدین شیرازی با کتاب “دره التاج”.

 مریم کیهانی/انتهای متن/