“جامعه شناسی فرهنگی حجاب و بد حجابی” بررسی شد

در سمینار “جامعه شناسی و مردم شناسی حجاب و بدحجابی در ایران”  که از22 تا 24 مرداد ماه در تهران برگزار شد،  بحث “تاریخچه بی حجابی در ایران” و  “جامعه شناسی فرهنگی حجاب و بد حجابی” از دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار گرفت.

پیوند بی حجابی و تصویر در ایران و جهان

 

علیرضا قائمی نیک، دانشجوی دکتری جامعه شناسی دانشگاه تهران به  پیرامون عصر تصویر بی حجابی و بی حجابی اجباری در ایران  از برخی تحقیقات اجتماعی پرداخت و گفت:

 بی حجابی در ایران پیوند قدرتمندی با تصویر دارد. در 100 سال گذشته در تعاملاتی که با غرب داشتیم، آنچه که در نهایت اجباری است، بی حجابی است و نه حجاب. اولین کشف حجاب رضا خان در 1314 اتفاق می افتد؛ یعنی خانم ها به طور معمول حجاب خود را داشتند. در تاریخ غرب اولین توجهات به بدن عریان زن ومرد، در دوران میکل آنژ و داوینچی پدید می آید که نوعی ساختارشکنی است. در قرن های 17 و 18 میلادی نیز که اوج شکوفایی نمایشنامه نویسی بوده، بازیگران مرد نقش زن ها را بازی می کردند. یهودیت، مسیحیت و حتی دین زرتشت، نه تنها به بی حجابی توصیه نکرده اند، بلکه حجاب مورد نظرشان بسیار شدیدتر از نظر فقهای ماست.

اولین پدیده های بی حجابی در جوامع غربی عمدتا بعد از جنگ جهانی دوم است که تحت تاثیرات فرهنگی گسترده ای، به خصوص ظهور صنعت سینما، قرار می گیرد. بعد از دوران رضاخان و در دوره پهلوی دوم، انتقال نشانه های بی حجابی از طریق رسانه ها در ایران اتفاق می افتد. بعد از انقلاب سفید در 1341، تلاش دربار برای جا انداختن فرهنگ بی حجابی از طرف وزارت فرهنگ آن زمان و ظهور گسترده بازیگران و خوانندگان زن شروع می شود. این بازیگران و خوانندگان عمدتا از هالیوود الگو می گرفتند و حتی بسیاری شان اسامی غربی داشتند. بدین ترتیب، تصویر زن باحجاب به کلی به حاشیه می رود.تغییرات اخیر در وضعیت حجاب

در تحقیقاتی که از سال 2005 انجام شده است، وضعیت سیاسی حجاب در جمهوری اسلامی بررسی شده است. بعد از اتمام جنگ تحمیلی، شاهد گشوده شدن مسائلی هستیم و اقبال به ایجاد یک موج بی حجابی و تصویر بی حجاب از زن، رایج می شود. این را می توان در مسائلی نظیر تغییر در تبلیغات کرم یا گروه های موسیقی زیرزمینی، به خوبی مشاهده کرد که به بی حجابی تشویق می کنند.

این تحقیقات به این نکته مهمی اشاره می کنند که به همان نسبت که با غرب وارد تعاملات گسترده تر می شویم، بی حجابی هم بیشتر مطرح می شود. پس حجاب هم صرفا مسئله ای سیاسی نیست، بلکه فرهنگی است و نمی توان حجاب را  محدود به امور فقهی کرد. 

جوان ایرانی غریزه جنسی ندارد؟!

دکتر محسن بدره، پژوهشگر جامعه شناسی فرهنگی در خصوص گشتالت جنسیتی- جنسی ایران و مسئله حجاب گفت:

اگر حجاب را در بستر معرفتی و واقعیت اجتماعی نبینیم، نمی توانیم در طرح مدیریت اجتماعی موفق باشیم. فرهنگ مجموعه پیچیده ای از دانش، باورها، هنر، قوانین، اخلاقیات است و هرآنچه فرد از جامعه خود فرا می گیرد. در واقع فرهنگ ساحت نمادین جامعه انسانی است. همه مولفه های فرهنگ در رابطه با فرهنگ و غریزه جنسی است. ویژگی های زیست شناختی جنسی، مقدم بر ویژگی های فرهنگی است و غریزه های اصلی فرهنگ سازی می شوند. غریزه جنسی قوی ترین غریزه انسانی است، بنابراین بخش قابل توجهی از فرهنگ انسانی را شکل می دهد. از آن جا که اصولا ارتباطات انسانی فارغ از جنسیت وجود ندارند، ارتباطات در زمینه جنسی شکل می گیرند و بستری برای حیات انسانی هستند. مسئولیت های اجتماعی که با بلوغ جنسی بر عهده فرد قرار می گیرند نیز شاهدی بر این موضوع هستند. اما ما در جامعه غریزه جنسی را به رسمیت نمی شناسیم و تعریف ما از فرهنگ دچار اشرافیت است. این گونه جلوه داده می شود که فرد ایرانی غریزه جنسی ندارد، آن را منع می کنیم و در نتیجه آن را نمی بینیم و در مدیریت آن ناتوان می شویم. در جامعه این تصور را به وجود می آورند که جوان ایرانی غریزه جنسی ندارد، بلکه غریزه ازدواج دارد. در صورتی که فرد باید برای داشتن یک حیات طیبه جنسی آموزش ببیند.

روی انحرافات جنسی زنان بیشتر تاکید می شود

این پژوهشگر جامعه شناسی فرهنگی در مورد حیات طیبه جنسی معتقد است:

در جامعه اما آموزش جنسی داده نمی شود، بنابراین فرد به سمت بازار سیاه آن کشیده می شود. در این شرایط کودکان ممکن است در معرض سوءاستفاده جنسی قرار بگیرند که تبعات روانی گسترده ای دارد و ممکن است قربانیان بعدها خودشان به یک متجاوز تبدیل شوند. مربی و خانواده نیز با بلاهت و ساده لوحی واکنش نشان می دهد که اگر در موردش صحبت نکنند، همه چیز به خوبی و خوشی تمام می شود.

همچنین در این جامعه تصور می شود که امر جنسی بعد از ازدواج موضوعیت خود را از دست می دهد و همه سیاست ها برای تشکیل چهارچوبی به نام خانواده است. اما فرد ممکن است حتی بعد از ازدواج هم  نتواند امور جنسی اش را به درستی مدیریت کند. آیا انحرافات جنسی فقط محدود به افراد مجرد هستند؟ افرادی از قشر مذهبی ما نیز دچار لاقیدی جنسی است.

بخشی از حیات طیبه جنسی این است که چه سیاستی را بر بدن خود اعمال می کنیم که با کل فرهنگ جنسی- جنسیتی ارتباط دارد اما ما آن را به سیاست اجتماعی تقلیل داده ایم. روان شناسی اجتماعی بدین معناست که در نقش های خود چه حس ذهنی و جسمی را احساس، و آن را مدیریت می کنیم؟ امروزه گفته می شود افراد جامعه بدون توجه به این که در خلوت خود چه مشکلات جنسی دارند، با حجاب به خیابان بیایند. روی انحرافات جنسی زنان بیشتر از مردان تاکید می شود، در صورتی که این انحرافات با هم به وجود می آیند. 

نظام اسلامی بدون حجاب معنایی ندارد

دکتر حسین کچوییان، عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص جامعه شناسی فرهنگی بدحجابی در ایران گفت:

شکل های مختلف تمدن به مسئله حجاب بستگی دارد و این برای جامعه ما امری همیشگی است. اگر بخواهیم نظام دینی کامل و جامعی داشته باشیم، مسئله حجاب باید در آن حل و فصل شده باشد. نظام اسلامی بدون موضوعیت حجاب، معنایی ندارد.

اگر بخواهید جریان اسلامی را ریشه کن کنید، باید حجاب را از بین ببرید. مخالفتی که در غرب با حجاب در مدارس و  ادارات می شود به خاطر اهمیت نمادین آن نیست، بلکه مسئله بسیار جدی تر از این هاست. حساسیت و تمرکزی که بر این موضوع وجود دارد کاملا ماهوی است.

حجاب سازمان دهنده روابط زن و مرد است

این جامعه شناس در مورد ابعاد مختلف حجاب گفت:

حجاب در ابعاد گوناگون فقهی، شرعی، اعتقادی و اخلاقی  شکل گرفته و مجموعه ای از پیوندهاست و صرفا پوشاندن موی سر نیست. از نظر من، حجاب به لحاظ نظری، نیروی اصلی حیات فردی و اجتماعی است. انسان از طرفی دارای غریزه (میل به حیات، یا همان شهوت در متون اخلاقی) و از طرف دیگر دارای عناصر عقلانی است. فروید نیروی حیاتی (غریزه) را به عنوان نیرویی تعیین کننده،  در سطح فردی و تمدنی مطرح می کند.

اما ادیان از اساس برای این آمده اند که به این نیرو جهت دهند. بدین معنی که تسهیل این نیروها برای رسیدن به حداکثر کمال مادی و معنوی است و نه کنترل آن ها. حجاب فقط کنترل کننده نیروهای جنسی نیست، بلکه سازمان دهنده روابط زن و مرد، و خانواده به عنوان کانون روابط اجتماعی است.

انقلاب جنسی محور مهم مدرنیته

این عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در بیان وِگی های تمدن غرب گفت:

تمدن غرب آزمایشگاه دائمی برای هر مقوله ای محسوب می شود. اگر بخواهیم بدانیم که جامعه بدون اسلام به چه شکلی در می آمد، باید به جوامع غربی نگاه کنیم؛ جوامعی که در حال تجربه نوع متفاوتی از زندگی هستند که تا کنون در حیات بشر سابقه نداشته است. با توجه به جنسیت نیز می توان به تعریفی از مدرنیته رسید، به خصوص از دهه 60 میلادی که انقلاب جنسی اتفاق می افتد.  قبل از آن زن غربی، هنوز سنتی محسوب می شد.  جریان مدرنیته هنوز مبتنی بر سنت و در حال فاصله گرفتن از آن است اما پست مدرنیسم، مدرنیته خالص است که انقلاب جنسی یکی از محوری ترین رخدادهای آن به حساب می آید. پست مدرنیته اساس عقلانی و معرفتی محکمی ندارد. در مدرنیته با انحرافات جنسی مواجه هستیم که هیچ حد و مرزی برای لذت نمی شناسد و به شکل تصاعدی افزایش می یابد. بخشی از  دگردیسی مباحث جنسی ناشی از عدم لذت جنسی است. در گذشته اکثر همجنسگرایی ها مربوط به کسانی بود که مشکل جسمی واقعی داشتند اما امروزه همجنسگرایی امری ارادی و به منظور لذت بیشتر است.

یکی از محوری ترین  مسائل مربوط به قدرت این است که متناسب با برخوردی که با زن در جامعه می شود،  سیاست نیز کاملا متفاوت خواهد بود.

 

متکفل مسئله حجاب  جامعه مدنی است یا حکومت؟

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران در مورد

آیا مسئله حجاب یک ساختار دینی محکم و منسجم است که در جامعه شکل گرفته و امروزه با مشکلات آن مواجه هستیم یا مسئله ناشی از این است که اصولا فرآیند فرهنگی و اجتماعی شدن حجاب را طی نکرده ایم؟

بعد از انقلاب اسلامی فضای روانی و اجتماعی خاصی بر جامعه حکمفرما بود که موجب پذیرش حجاب شد، اما آیا پیوندهای اعتقادی و اخلاقی آن نیز مورد پذیرش قرار گرفته بود یا افراد آن را  مانند هر موج دیگری تحت تاثیر شرایط قبول کردند؟

به طور کلی، فرایند شکل گیری جامعه متناسب  با موج انقلاب نه فقط در مورد حجاب عقیم گشت، بلکه از سال 1364 تحت تاثیر جریان های مخالف خوان نیز قرار گرفت.

سوالی که پیش می آید این است که چه کسی متکفل مسئله حجاب است؟ جامعه مدنی یا حکومت؟ امر به معروف و نهی از منکر که در دین سفارش می شود، به پیش شرطی نیاز دارد؛ یکی این که روابط میان انسان ها بر اساس همبستگی باشد، نه مانند روابط امروزه در جوامع مدرن، قرار دادی. در روابط قراردادی امر به معروف و نهی از منکر منجر به ستیزه می شود. بنابراین اگر طالب اثرگذاری هستید، ساختارهای موجد این امکان را نمی دهد، چون ما تازه در حال شکل دهی به آنها هستیم. بنابراین متولی اصلی این امر باید حکومت باشد و این به معنی نفی مطلق نقش جامعه مدنی نیست، بلکه فرهنگسازی با محوریت دولت باید انجام شود.

از نظر فرهنگی چادر حجاب است یا مانتو؟

در ادامه، دکتر کوثری استاد دانشکده علوم اجتماعی حجاب و دو راهی های پیش روی جمهوری اسلامی ایران را از منظر مدیریت اجتماعی تبیین کرد و گفت:

جمهوری اسلامی با دو راهی حجاب مواجه است که مسئله ای حل ناشدنی است. بنابراین انتظار کاملا بی حجاب یا باحجاب شدن جامعه غیرممکن است. ضمن این که دین نیز جزو هویت جمهوری اسلامی است. حجاب یک پدیده فرهنگی و فقهی است، اما تا کجا فرهنگی و تا کجا فقهی محسوب می شود؟ از نظر من بخش عمده حجاب را بخش فرهنگی آن تشکیل می دهد. حدود حجاب در فقه مشخص است اما از نظر فرهنگی چادر حجاب است یا مانتو؟ مانتوی دکمه دار یا مانتوی بدون دکمه؟

در بخش حزب الله نشین لبنان، دختران جوان با سر پوشیده اما بلوز و شلوار تردد می کنند. این جامعه است که باید تصمیم بگیرد کدام پوشش را می پسندد و از کدام احساس گناه می کند؟ حجاب یک مسئله فرهنگی و راه حل آن نیز فرهنگی است. امروز در تهران خانم هایی که مانتوی بدون دکمه می پوشند، موقع رد شدن از خیابان، با گرفتن لبه های آن، خود را می پوشانند.  از منظر روان شناختی، تغییرات کوچک در لباس، از تغییرات عمده تحریک کننده تر است. مثلا مانتوهای اوایل انقلاب ساده بود، بعد اپل دار شد و پس از آن مانتوی مدل خفاشی و بعد قاجاری رایج شدند.

 

بابری با لباس اسلامی!

این استاد دانشکده علوم اجتماعی در مورد دوقطبی شدن جامعه در موضوع حجاب اظهار داشت:

جامعه ما در مسئله حجاب در وضعیتی پاندول مانند به سمت باحجاب و بی حجاب می رود و این دو قطبی شدن برای جامعه خطرناک است؛ زیرا عده ای در مقابل عده ای دیگر قرار می گیرند. در این شرایط گفته می شود خانمی که مانتویی است به اسلام و خون شهدا توجهی ندارد، در حالی که این حرف ها باعث می شود فرد از همان اعتقادی هم که دارد، زده شود.

در جامعه مدرن بدن اهمیت زیادی پیدا کرده است و میل به بدن آرایی و جراحی های زیبایی، الان در جامعه ما حتی از جوامع غربی هم نرخ بالاتری دارد. اما برای مدل سازی در جامعه چه اقدامی انجام داده ایم؟ در مجلس کمیسیون پوشش تشکیل شده، در دانشگاه الزهرا دانشجویان پوشش طراحی کردند، بازی های رایانه ای که تولید کردیم پوشش اسلامی داشتند اما در تمام مدل های طراحی شده، یک مدل باربی با قد بلند و کمر باریک غربی وجود دارد که لباس اسلامی پوشیده است!

وفاق هنجاری یعنی درونی شدن حجاب

دکتر کوثری در مورد حجاب به عنوان یک هنجار اشاره کرد:

حدود 40 سال است که جامعه شناسان، جامعه را به داشتن وفاق هنجاری تشویق می کنند. وفاق هنجاری حجاب بدین معناست که همه از درون خود حجاب را پذیرفته و آن را رعایت کنند. سوال اینجاست که آیا در کشور ما وفاق هنجاری وجود دارد؟ این وفاق در اوایل انقلاب حدود80 به 20 بود اما امروزه به 50/50 رسیده است. وفاق هنجاری یک آرمان است و هیج گاه به شکل 100 درصد به دست نمی آید اما می شود برای رسیدن به آن تلاش کرد.

هیچ کس نمی تواند مسئله حجاب را از بیرون برای ما حل کند. باید به کمک جمهوری اسلامی و مردم به یک وفاق برسیم، در غیر این صورت درگیری ها هم چنان ادامه پیدا می کنند.

/انتهای متن/