بهترین راه جلوگیری از صفر شدن رشد جمعیت تسهیل ازدواج جوانان است

سی ام اردیبهشت ماه به عنوان روز ملی «جمعیت» در تقویم ما ایرانی ها به ثبت رسیده است و این امر تا حدودی نشان از اهمیت موضوع جمعیت دارد. در واقع وضعیت و شرایط جمعیت ایران طی سال های اخیر بارها و بارها به چالش کشیده شده است. کاهش، افزایش و پیری جمعیت از جمله مفاهیمی هستند که زیاد به گوش می خورند؛ اما به راستی کشورمان از منظر جمعیت در چه شرایطی است؟ این سؤالی ست که ابتدا با نگاه مردم به آن پاسخ خواهیم داد و سپس با دکتر محمد میرزایی جمعیت شناس در این مورد به گفتگو خواهیم نشست.

 

باروری کم است در نتیجه جمعیت رو به کاهش است

صاحب دو فرزند و خانه دار است. از وی در خصوص وضعیت جمعیتی کشور سؤال می کنم و او می گوید:

«من هرچه در اطرافم نگاه می کنم و اقوام و دوستان را می بینم که تنها صاحب یک یا دو فرزند هستند و حتی فرزندی ندارند به این نتیجه می رسم که جمعیت ما رو به کاهش است چون باروری بسیار کم است.»

 

 جمعیت رو به پیری می رود

43 ساله و کارمند است. او که به تازگی ازدواج کرده است در این خصوص می گوید:

« وقتی شرایط برای ازدواج در سن جوانی مهیا نباشد، بخصوص از نظر اقتصادی، خب مسلما ازدواج ها نیز در سنین بالاتر که فرد تملک مالی بهتری پیدا می کند صورت می گیرد و این یعنی فرزند آوری هم به تأخیر می افتد و با توجه به اینکه سن ازدواج در کشورما بالارفته است، جمعیت رو به پیری می رود و اگر کاری انجام نگیرد تا باروری ها افزایش یابد ما تا چند سال آینده با پیری جمعیت مواجه خواهیم شد.»

 

کاهش مرگ و میر و کاهش باروری یعنی فاجعه جمعیتی

دانشجوی معماری و علاقه مند به فرزندآوری است. او می گوید:

«اگر شرایط یاری کند حتما بیش از سه فرزند خواهم داشت. با توجه به اینکه مرگ و میرها به دلیل پیشرفت های علم پزشکی کاهش پیدا کرده و باروری نیز به دلیل شرایط اقتصادی و اجتماعی کم شده. وضعیت جمعیت کشور حال خوشی ندارد و این فاجعه جمعیتی است چراکه گرچه کاهش جمعیت کم شده، اما این جمعیت رو به پیری می رود. بنابراین من فکر می کنم باروری باید افزایش پیدا کند. البته من آمار درستی ندارم و با توجه به آنچه در اطرافم می بینم نتیجه گیری می کنم.»

 

موالید کم نیست و جمعیت روند طبیعی خود را طی می کند

پرستار است و با تولد نوزاد سروکار زیاد دارد. می گوید:

«با توجه به شغلی که دارم و روزانه شاهد به دنیا آمدن نوزادان زیادی هستم. می توانم بگویم که ما با کاهش جمعیت مواجه نیستیم و جمعیت روند طبیعی خودش را طی می کند. یعنی یک عده به دنیا می آیند و یک عده از دنیا می روند. این سیر طبیعی مطمئنا قطع نمی شود و همکاران پرستار من در بیمارستان های دیگر هم با من هم عقیده هستند که موالید کم نیست اما ازآنجا که به یک و یا دو فرزند ختم می شود، اغلب تصور می کنند که جمعیت رو به پیری می رود و هیچ جایگزینی هم برای آینده ندارد که به عقیده من درست نیست.»

 

از جوانی جمعیت به نحو احسن استفاده کنیم

آقایی میانسال است که معتقد است:

 «مدام می گوییم جمعیت رو به پیری است، باید فرزندآوری افزایش یابد، بعد ها با فاجعه مواجه خواهیم شد و … . اما به عقیده من باید از فرصت کنونی یعنی جوانی جمعیت به نحو احسن استفاده کرد و بعد به فکر پیری جمعیت باشیم. یعنی اگر این جمعیت جوان به ثمر برسد مسلما در زمان پیری با مشکلات کمتری مواجه خواهیم بود و این امر نمی تواند فاجعه باشد اما اگر از این مسئله غافل شویم و به پیری جمعیت برسیم کار از کار گذشته. پس از نیروی جوان امروز می توان بهترین استفاده را کرد تا هم به افزایش جمعیت با باروری کمک کند و هم شرایط را برای گذراندن وضعیت سالخوردگی خود مهیا کند.»

 

در ادامه گزارش به سراغ دکتر محمد میرزایی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران رفتیم تا نظر ایشان را نیز در خصوص وضعیت کنونی جمعیت بدانیم.

 

اگر آدرس غلط بدهیم جامعه را بهم می ریزیم

دکتر میرزایی در مورد وضع فعلی جمعیت کشور بیان داشت:

«توجه کنید رشد جمعیت روندهایی دارد و در عرف عام، توجه به رقم مطلق است، یعنی اینکه تعداد جمعیت چقدر است اما وقتی وارد مباحث تخصصی می‌شویم موضوعاتی مانند آهنگ رشد جمعیت، ساختار سنی جمعیت در سطح کلان بسیار مهم می‌شود و این موضوعات در حوزه های کارشناسی و تخصصی مورد توجه قرار می‌گیرد.

وقتی در چارچوب کارشناسی و تخصصی صحبت می‌کنیم، اگر آدرس غلط بدهیم جامعه را بهم می‌ریزیم. برخی از افراد که جمعیت شناس نیستند، نگران 40 یا 50 سال آینده شده‏‌اند. گذشته هم هست و آینده هم هست، ولی ما درحال حاضر زندگی می‌کنیم. برنامه‌های توسعه عموما پنج ساله هستند زیرا با یک نگرش کاربردی و در برنامه‌ریزی کاربردی بیشتر از پنج  سال را خیلی شفاف نمی‌توان دید.

مثلا سازمان ملل در سال 1365 برآورد کرده بود جمعیت ایران در صورت استمرار رشد سالانه‏‌ای که دارد (بیش از 3 درصد) در آینده هر بیست سال یک بار دو برابر خواهد شد.  اگر این رشد ادامه پیدا می کرد، جمعیت ایران در حال حاضر از 150 میلیون نفر بیشتر و در سال 1465 جمعیت ایران به یک میلیارد و 600 میلیون نفر می‌رسید، اما امروز می‌بینیم که پیش‌بینی‌ها آنگونه که اعلام شد محقق نشد.

در سال 1300 جمعیت ایران حدود 10 میلیون نفر بوده و در طی 90 سال جمعیت ایران 8 برابر شده است. جمعیت دنیا در طول تاریخ  تا سال 1850 هنوز به یک میلیارد نفر نرسیده بود اما اکنون جمعیت دنیا از هفت میلیارد هم بیشتر شده و هفت برابر شده‏ است. با مطرح کردن این موضوع می‌خواهم شما را متوجه آهنگ رشد سریع جمعیت در ایران و دنیا طی یکی دو قرن اخیر بکنم.

اینکه به یکباره آهنگ رشد جمعیت سه درصد و حتی بیشتر شود را می‌توان رشد انفجاری عنوان کرد و این رشد پیامدهایی دارد. شاید برخی افراد فراموش کرده اند که در دهه 1360 فشار جمعیت در کشور وجود داشت. به عنوان نمونه در این دهه تعداد دانش‏‌آموزان کشور از 7.5 میلیون در سال 1360 به 15 میلیون در سال 1370 رسید. چنین افزایشی در تعداد دانش‌‏آموزان یک کشور در عرف بین‏‌المللی بی‏‌سابقه بوده است. این نوع فشارها مسئولان را به فکر ایجاد راه حل انداخت. اگر به 100 سال قبل برگردیم، در ایران از هر 1000 نوزاد متولد شده بیش از 300 نوزاد فوت می‌کرد اما درحال حاضر این رقم به 20 رسیده که کمتر از یک دهم رقم قبلی است.

کاهش مرگ و میر پیامدهایی دارد و شتاب رشد جمعیت پیامد این موضوع است که در کشور ما هم در نیمه دوم قرن بیستم اتفاق افتاد. رشد جمعیت در طول تاریخ  چند دهم درصد و حتی گاهی صفر و منفی بوده و تا انقلاب صنعتی این روند ادامه داشت. بعد از انقلاب صنعتی بهداشت و تغذیه بهبود یافت و مرگ‏ و میر کاهش پیدا کرد که نتیجه‏‌ای آن رشد تصاعدی و گاه انفجاری جمعیت بود. به همین سبب از اواخر قرن نوزدهم تعدیل رشد جمعیت از طریق کاهش باروری بتدریج در دستور کار کشورها قرار گرفت.»

 

تفاوت معنای سالخوردگی در جمعیت شناسی با معنای عام

وی تصریح کرد:

«به نظر می رسد مشکلی که این روزها ما با آن مواجه هستیم این است که سالخوردگی به معنای فردی با موضوع سالخوردگی به معنی جمعیت شناختی که یک مفهوم آماری است با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شود. از نظر علم جمعیت شناسی اگر 15 درصد جمعیت یک جامعه دارای سن بالای 65 سال باشند آن جامعه سالخورده عنوان می شود. ما در سال 1430 چه بخواهیم و چه نخواهیم 15 تا 16 درصد جمعیت کشورمان سن بالای 65 سال را خواهند داشت. اما من می‌خواهم خیال شما را راحت کنم، برآوردها نشان می دهد در آن زمان حدود 63 تا 64 درصد جمعیت کشور در سن 15 تا 64 قرار دارند. بنابراین اینگونه نیست که تمام جمعیت کشور سالخورده می‌شوند، در آن شرایط هم جمعیت میانسال و بالقوه فعال بیش از 60 درصد خواهد بود.

طبق بررسی های انجام شده در حال حاضر حدود 20 درصد جمعیت کشور ژاپن سالخورده هستند و این کشور سالخورده‌ترین جمعیت جهان را به خود اختصاص داده است.  در واقع می‌توان گفت که 20 درصد جمعیت این کشور سن بالای 65 دارد اما کشور ژاپن با مشکل زیادی مواجه نیست و فعالیتش را ادامه می دهد.

به نظر می رسد ترس به وجود آمده از موضوع سالخوردگی در اذهان به این دلیل است که موضوع سالخوردگی جمعیت مانند سالخوردگی فردی تصور می‏‌شود. در دهه 1360 که جمعیت ایران جوان بود فقط 50 درصد جمعیت 15 تا 64 سال بود که این رقم کمتر از رقمی است که برای جمعیت سالخورده گفته شد.

سالخوردگی جمعیت بحث بسیار مهمی است. مگر نمی‌گویید که جوانان امروز در سال 1420 سالخورده می شوند؟ پس باید برای رفع مشکل سالخوردگی این افراد را توانمند تربیت کنیم. به طور مثال من یک فرد 70 ساله هستم اما بحمدالله همچنان فعال هستم.

این موضوع مهم است که وقتی افراد به سن 65  به بالا می رسند به میزان بیشتری با مشکلاتی مانند بیماری و ناتوانی  روبرو خواهند شد اما اینگونه نیست که همه افراد سالخورده با مشکل مواجه باشند. ما هرچه جوانان را توانمندتر تربیت کنیم سالخوردگی آنها با مشکلات جسمی و روحی کمتر مواجه خواهد بود.

من می خواهم بگویم باید ذهنمان متوجه جوانان باشد و برای اشتغال، زندگی و ازدواج آنها برنامه ریزی کنیم. این درحالی است که برخی از افراد این نوع مسائل در کشور را رها کرده و برای سالخوردگی جوانان امروز در 40 سال بعد گریه می‏کنند.

از نقطه نظر کلان درحال حاضر جمعیت ما نزدیک به 80 میلیون نفر است که این آمار جمیعت کمی نیست، همچنین میزان رشد سالانه جمعیت کشور1.3 درصد است و این روند رشد بالایی بشمار می رود. طبق اعلام ثبت احوال سالانه بیش از یک میلیون نفر به جمعیت  کشور افزوده می‌شوند و این روند رشد جمعیت به دلیل ساختار سنی کشور، تا پایان دهه نود ادامه خواهد داشت.»

 

چالش جمعیتی در سطح خرد

این جمعیت شناس ادامه داد:

«اما ایران با یک چالش جمعیتی در سطح خرد و در درون خانواده‌ها مواجه است  که این چالش باروری زیر سطح جانشینی است. باروری زیر سطح جانشینی بیش از یک دهه است که ثبات پیدا کرده و آمارها نشان می‌دهد میل به کاهش را از دست داده است و این روند برخلاف تصوری است که برخی افراد فکر می‌کردند سقوط می‌کند و در واقع می‌توان گفت جامعه و وجدان جمعی حواسش به این موضوعات بوده است.

با توجه به باروری بالای دهه شصت0 ترمزی که برای کنترل آن گرفته شد مقداری محکم بوده. در دهه 1380 در اقتصاد کشور رشد منفی داشتیم بنابراین در این دوران رکود سن ازدواج بالا می‌رود و به این ترتیب درحال حاضر میانگین سن ازدواج دختران در کشور 24 و پسران به 28 رسیده است.

میزان باروری ناشی از ازدواج 3.3 است و تاخیر در ازدواج بر این آمار موثر بوده و باروری به زیر سطح جانشینی رسیده است. بنابراین اگر روند ازدواج جوانان تسهیل شود و زمینه‌سازی کنیم تا سن ازدواج کاهش یابد من به شما قول می‌دهم باروری به سطح جانشینی و حتی قدری بالاتر از آن برسد. اگر باروری بین 1.8 تا 1.9 باقی بماند در سال 1430 رشد جمعیت ما صفر خواهد شد بنابراین ما 40 سال وقت داریم این روند را اصلاح کنیم. بهترین راه برای جلوگیری از صفر شدن رشد جمعیت تسهیل ازدواج جوانان است.

در آینده هرم جمعیتی کشور شکل استوانه خواهد داشت. تا سال 1365 به دلیل ساختار سنی ایران مدل جمعیتی ایران به صورت هرم بوده اما پیامد اجتناب‌ناپذیر کاهش اساسی و مستمر باروری و انتقال ساختار سنی جمعیت از ساختار سنی جوان به ساختار سنی سالخورده است که هرم سنی جمعیت را به استوانه‏ تبدیل می‏‌کند، البته در چنین هرمی هم بیش از 60 درصد جمعیت کشور افراد واقع در سنین 15 تا 64 و بالقوه فعال هستند.

بنابراین نباید تصور کرد در وضعیت سالخوردگی تمام جمعیت کشور سالخورده خواهد شد. ساختار سنی کشور تغییر می‌کند البته جمعیت زیر 15 ساله نیز کاهش خواهد داشت. جمعیت زیر 15 کشور در سال 1365 حدود 46 درصد بود اما درحال حاضر کمتر از 25 درصد و ممکن است به حدود 20 درصد نیز کاهش یابد.

در سطح کلان تناسب جمعیتی ما از نظر تعداد، رشد و ساختار سنی خوب است اما باید برای چالش سطح خرد که با آن مواجه هستیم فکر کنیم تا باروری بالای سطح جانشینی قرار گیرد.

 

40 سال فرصت داریم تا اصلاحاتی انجام دهیم

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران خاطر نشان کرد: توجه کنید میانگین سطح جانشینی تقریبا 2.1 فرزند است. اگر از این میزان پایین تر بیاید چالش شروع می‌شود. به نظر می‌رسد با این روند ما 40 سال وقت داریم تا اصلاحاتی را درخصوص رشد جمعیت انجام دهیم. درحال حاضر باید جوانان را توانمند کنیم و بستر اشتغال و ازدواج را فراهم کنیم تا روند اصلاح شود. البته مثلاَ در مورد زنان اگر میانگین سن ازدواج فقط دو سال کاهش یافته و از 24 سال به 22 سال برسد تاثیر قاطعی بر باروری و نیل به سطح جانشینی و بالاتر از آن خواهد داشت. اگر خوابگاه‌های دانشجویی متاهلین دانشگاه‌ها آبرومند باشند نسبت بیشتری از دانشجویان می‌توانند ازدواج کنند و حتی فرزند نیز داشته باشند. بنابراین موضوع توانمند سازی جوانان بحث مهمی است که باید به آن توجه شود.

من نمی‌گویم هیچ مسئله‌ای نداریم بنابراین ما مشکل باروری زیر سطح جانشینی داریم و باید به آن بپردازیم اما باید برنامه‌ریزی کنیم که چگونه از این چالش خارج شویم. در کلان جمعیت کشور، میزان رشد و ساختار سنی خوب است. درحال حاضر در درون خانواده‌ها با مشکل مواجه هستیم که میل به فرزند خواهی و ازدواج کم شده است و باید در این زمینه تحقیق و چاره جویی شود.

میرزایی در خصوص علل کاهش فرزندآوری نیز بیان داشت:

«مردم هوشیارتر از این هستند که صرفا اسیر تبلیغ شوند. عده‌ای معتقدند علت افزایش نرخ باروری در دهه اول بعد از انقلاب به این دلیل بود که خانواده‌ها تشخیص دادند فرزندآوری مقرون به صرفه است. اما بعد از اینکه متوجه شدند هزینه‌های فرزند آوری را خودشان باید تامین کنند فرزند آوری در خانواده ها کاهش یافت. خانواده‌ها زمان‌بندی بچه دار شدن را براساس وضعیت اقتصادی و اجتماعی جامعه تغییر می‌دهند. اگر رشد اقتصادی رونق یابد سن ازدواج کاهش می‌یابد و فرزند آوری نیز افزایش می‌یابد. اغلب خانواده‌ها دوست دارند دو فرزند داشته باشند اما باید کار فرهنگی کرد و ترس درونی از فرزندآوری را در خانواده ها کاهش داد.

تا سال 1400 جمعیت کشور ما از 85 میلیون نفر کمتر نخواهد بود. در قرن 15 هجری شمسی با همین وضعیت جمعیت ما به یکصد میلیون نفر نیز می‌رسد بنابراین حتی اگر به یک ثبات رشد صفر جمعیت نیز دست یابیم من فکر می‌کنم در سال 1430 جمعیت ما از 100 میلیون نفر بیشتر خواهد بود.»

 

میانگین فرزندان 2.5 شود، مشکل جمعیتی نداریم

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران تأکید کرد:

«طی 10 سال آینده زندگی خیل عظیم جوانان فعلی 20 تا 30 ساله کشور شکل می‌گیرد، باید به آنها کمک شود تا با وضعیت بهتری به مرحله شکل‌گیری زندگی خود وارد شوند. بنابراین می‌توانیم از پنجره جمعیتی بهره ببریم؛ کاری که کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره انجام داده‌اند و جهش اقتصادی را براساس پنجره جمعیتی خود به وجود آوردند.

منظور از پنجره جمعیتی همان به اصطلاح فرصت طلایی جمعیتی ست که در آن  جمعیت در سن کار و فعالیت اقتصادی به حداکثر میزان خود می رسد. ما الان در این فرصت قرار داریم یعنی 70 درصد جمعیت کشور بین 15 تا 64 سال هستند که اگر توانمند شوند یک جهش اقتصادی می توان در ایران ایجاد کرد.

تا زمانی که جمعیت بالای 65 سال به 15 درصد نرسد هنوز پنجره جمیعتی وجود دارد. پنجره جمعیتی ما درحال تکمیل است و اگر کمک کنیم که به درستی شکل بگیرد با مشکل زیادی مواجه نخواهیم شد. من انسان خوش بینی هستم توجه کنیدو در سال 1405 یعنی 10 سال دیگر این جوانانی که الان 25 تا 35 هستند می شوند 35 تا 45 اینجا ست که ما انتظار یک جهش اقتصادی داریم به خاطر توان این خیل عظیم در به حرکت در آوردن جامعه از نظر اقتصادی واجتماعی. بنابراین تنها چالش ما در سطح خرد، چالش باروری در زیر سطح جانشینی است که باید عقل هایمان را به کار گیریم دولت و دستگاه برنامه ریزی کاری کند که این باروری به بالای سطح جانشینی برسد که البته نزدیک دارد می شود و از 1.8 رسید به 2 و اخرین گزارش ها حتی کمی بالاتر را نشان می دهد. البته از 2.5 دیگه بالاتر نخواهد امد میانگین فرزندان با توجه به سبک زندگی اگر این مقدار شود، دیگر ما هیچ مشکل جمعیتی نداریم.

وی در پایان گفت:

«همان طور که گفتم به هر صورت در جمعیت‌شناسی توجه عموم مردم بیشتر به رقم جمعیت است ولی در یک عرف کارشناسی و در سطح کلان در کنار تعداد جمعیت، آهنگ رشد جمعیت و ساختار سنی جمعیت مهم می‌شود. بنابراین در بعد تخصصی باید مقداری تلاش شود که بحث‌ها از حالت کارشناسی خارج نشود تا دغدغه و تشویش کاذب ایحاد نکند. بهتر است اینطور بگویم که در حال حاضر در عروسی جمیعتی هستیم بنابراین در گوشه ای نشستن و مدام گریه و زاری کردن مناسب این روز نیست، عروسی جای شادی است اینکه بگوییم عروس و داماد 40 سال دیگر سالخورده می شوند که حرف درستی نیست. »

/انتهای متن/