باید نگرش وفاداری و مباهات به زبان های محلی را گسترش داد

فروغ محمدزاده
«زبان مادری »، زبان و گویش های محلی ریشه در فرهنگ هر قوم دارد و همانطور که از نامش پیداست نقش مادران در تقویت این زبان و یا تضعیف آن بسیار پررنگ است. به بهانه سوم اسفند روز جهانی زبان مادری مصاحبه ای با دکتر بلقیس روشن  دانشیار گروه زبان شناسی همگانی دانشگاه پیام نور داشتیم تا ضمن اطلاع از تعریف و ویژگی های زبان مادری به نقش مادران در حفظ آن بپردازیم.
خانم دکتر، اول تعریفی از زبان و زبان مادری داشته باشید.
زبان یکی از گنجینه های پرارزش بشری و میراث هویت ملی است. زبان هر ملت نماد هویت ملی و جامعه است و قوی ترین دلیل اثبات این موضوع زنده و پویا بودن آن است. در واقع  زبان به مردمی که در جامعه زندگی می کنند هویت می دهد.
زبان یک موجود زنده است و همانند هر موجود زنده ای متولد می شود، رشد می کند و به دلایل مختلف دچار زوال می شود .

در کشور ما تفاوت زبان رسمی یعنی فارسی  و زبان محلی و بومی در چیست؟
زبان فارسی نماد اصلی هویت ایرانیان است و به روابط جامعه فارسی زبان انسجام می بخشد و زبان بومی منعکس کننده فرهنگ و سابقه محلی هر منطقه است که باید تقویت شود . استفاده از زبان فارسی در مناطق دو و چند زبانه موجب رنگ باختن زبان های محلی می شود در عین این که در عصر حاضر شاهد تحولات سریع هستیم که پیامد آن زوال زبان های محلی با از بین رفتن متکلم است .

اهمیت و ضرورت حفظ زبان های مادری در کنار زبان رسمی هر کشور در چیست ؟
زبان نماد هویت هر قوم است ، زمانی که زبان یک محله از بین می رود این هویت آن مردم است که دچار تزلزل می شود .اگر بخواهند مردمی را از نظر فرهنگ نابود کنند ، زبان آنها را از بین می برند.

راه های حفظ زبان مادری چیست؟
آموزش سواد به زبان محلی در کشور یکی از راه های حفظ زبان های محلی است. درست است که زبان فارسی معیار است ولی اگر بخشی از آموزش ها در مدارس به زبان محلی صورت گیرد به حفظ آن کمک می کند. ضمن این که بر اساس قانون اساسی استفاده از زبان های محلی و تدریس ادبیات بومی در مدارس آزاد است. مدارس همچنین مهمترین نقش را در ارزیابی گویشگران دارند .معلمان نباید در ذوق دانش آموزان با گویش های محلی بزنند. برای حفظ زبان مادری باید برای زبان اولیه ارزش قایل شوند.
احیای زبان ها از طریق اینترنت مانند مستندسازی و مواد چند رسانه ای مربوط به این گویش ها روش دیگر حفظ زبان های محلی است.
استفاده از مکان سالم برای حفظ این زبان ها مانند کوهستان ها در مقایسه با فلات ها سودمند است به گونه ای که مکان های حفاظت شده برای حفظ گویش های موجود داشته باشیم.
حضور در رسانه های محلی نیز راه دیگر حفظ زبان مادری است  . هم اکنون در رسانه ها گاهی برای خنده و طنز از زبان ها و گویش های محلی استفاده می کنند که روش غلطی است و موجب تضعیف لهجه ها می شود ولی ساخت سریال ها با گویش های محلی و مؤدبانه و یا پخش آهنگ های محلی عامیانه بسیار در تقویت این زبان ها مؤثر است .
در مجموع اقدام دسته جمعی و طولانی مدت و تلاش و برنامه ریزی برای حذف نگرش های منفی نسبت به زبان های محلی  باید صورت گیرد. اگر قومی نسبت به زبان خود نگرش مثبت داشته باشد تلاش ها در جهت حفظ آن گویش ها مؤثر خواهد بود.
مشخص کردن اهمیت و اعتبار زبان های محلی به خصوص در دانشگاه ها اقدام مفید دیگر در حفظ این زبان هاست. بنابراین گویش شناسی مطالعاتی باید صورت گیرد .البته جهاد سازندگی نیز از ابتدا نسبت به جمع آوری گویش های محلی و ضبط آن اقدام کرده است که با سیستم های جدید گویش سنجی از طریق علوم رایانه ای و پردازش کردن زبان های در حال زوال شناسایی می شود.

وضعیت کنونی زبان های مادری درکشور ما و روند تغییر آن ها  چطور است؟
اولین خطر برای زبان ها دو زبانگی است و در هر منطقه یک زبان تقویت و به نسل بعدی منتقل می شود و زبان دیگر دچار زوال می شود و خانواده اولین پایگاه برای تقویت و یا تضعیف یک زبان است. در مناطق دو زبانه چون زبان فارسی زبان ملی ، رسمی و آموزشی کشور است کم کم گویش ها و زبان های محلی رنگ می بازند .
برخی زبان ها در ایران در حال احتضار و برخی مرده اند و متکلم ندارند و یا در حد صفر است که از جمله آنها زبان تجریشی است که مربوط به شمال تهران است و هم اکنون در حد صفر بوده و چون زبان فارسی دارای پرستیژاست اغلب افراد سعی کردند به این زبان سخن بگویند.
همچنین روند ورود تکنولوژی های جدید و تحولات سریع جهان و ایران بر زبان ها تأثیر گذاشته است و برخی زبان ها و واژگان کمتر استفاده می شود و به حاشیه رانده می شود. البته فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای معادل گزینی کلمات جدید، در حال استفاده از واژگان فارسی به کار رفته در گویش های محلی است .
یکی دیگر از عوامل زوال گویش های محلی بروز جنگ و مسایل سیاسی و اقتصادی و تغییر وضعیت جمعیت است چنانچه در زمان بروز جنگ زبان حمله کننده در منطقه حاکم می شود .همچنین در زمان مهاجرت از روستا ها به شهرهای بزرگ افراد برای ارتباط از زبان رسمی استفاده می کنند و حتی ضرب المثل های خود را کنار می گذارند.این در حالیست که ما انعکاس فرهنگ را در زبان می بینیم و با خدشه دار شدن زبان، فرهنگ نیز آسیب می بیند.

به طور کلی تأثیر و نقش مادران در انتقال زبان مادری همانطور که از نامش بر می آید و تأثیر آن در انتقال فرهنگ ملی و بومی چگونه است؟
نقش مادران در این زمینه بسیار چشمگیر است به گونه ای که بررسی زبان های در حال انقراض نشان می دهد که در این مناطق آموزش های رسمی به زبان رسمی فارسی صورت می گیرد و در خانواده نیز مادران به منظور پیشرفت فرزندان خود آنها را ترغیب به استفاده از زبان فارسی می کنند و حتی خودشان با فرزندان به زبان فارسی گویش می کنند .
همچنین تحقیقات نشان داده است که آقایان بیشتر لهجه ها را حفظ می کنند و در خانه استفاده می کنند و از آن جایی که زنان به پرستیژ زبان بیشتر اهمیت قایل هستند سعی می کنند به زبان فارسی که دارای پرستیژ بالاتری است صحبت کنند.
معمولا برای مدون کردن زبان محلی و جلوگیری از مرگ زبان ها از تحلیل حوزه ای استفاده می کنند و کاربرد زبان ها را در مکان های مختلف بررسی می کنند تا مشاهده کنند زبان رسمی و یا محلی کاربرد بیشتری دارد .در این زمینه تحقیقات نشان داده است که کاربرد زبان فارسی در اداره ، محیط کار ، بازار بیشتر از زبان محلی است و در خانواده نیز چنانچه همسر به زبان فارسی صحبت نکند، زبان محلی کاربرد می یابد بنابراین حوزه خانواده اولین جایی است که باعث زوال و مرگ زبان محلی می شود.و هرچه زن خانواده دارای تحصیلات بالاتری باشد زبان محلی کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.

راه های تقویت زبان مادری و نقش مادران در حفظ این زبان ها و گویش ها چیست؟
تولید برنامه های فرهنگی در رسانه ها و به خصوص صدا و سیما و توجیه خانواده نسبت به ضرورت کاربرد زبان محلی در خانواده برای حفظ آن مفید است ولی در کنار برنامه ریزی ها باید به این نکته توجه کرد که چنانچه جوانان نسبت به گویش های محلی نگرش منفی داشته باشند و آن را موجب کسر شأن بدانند این تدابیر موفقیت چندانی نخواهد داشت.
بنابراین در مجموع باید نگرش وفاداری به زبان های محلی را گسترش داد و همچنین نگرش غرور و مباهات به آن را تقویت کرد چرا که حفظ هویت فرهنگی مرتبط با زبان محلی است و سابقه اجداد و قومی در زبان آن قوم نهفته است.