قرآن باید زیبا و نفیس ارایه شود
گفتگو با فریبا مقصودی؛ نخستین زن خوشنویس قرآن کریم در جهان اسلام
انقلاب فرهنگی که می‌شود برای پرکردن اوقات بیکاری‌اش به کلاس خطاطی یا به قول خودش خوشنویسی می‌رود؛ غافل از آن‌که رشته‌ای بر گردنم افکنده دوست، می‌کشد آن‌جاکه خاطرخواه اوست.
فریبا مقصودی، زاده سرزمین مادری میرزا محمدرضا کلهر؛ نستعلیق‌نویس مهم ایرانی، کرمانشاه است. او با فروتنی و تواضع بسیار زیاد خطاط‌شدن یا به قول خودش خوش‌نویس‌شدنش را چیزی جز لطف خدا نمی‌داند و معتقد است برای این راه انتخاب شده است. فریبا مقصودی که تاکنون چهاربار قرآن را به خط نستعلیق نوشته است، این خط را عروس خط‌های اسلامی می‌داند. با نخستین بانوی خوشنویس نستعلیق کل قرآن درباره زندگی‌اش و چگونگی برقرارکردن تعادل میان کار خانه و ساعاتی که به خوشنویسی و تدریس آن اختصاص می‌دهد گفتگو کرده‌ایم. مصاحبه مهرخانه با فریبا مقصودی را در ادامه می‌خوانید:
– خانم مقصودی از دوران تحصیل خودتان از ابتدایی تا دبیرستان برایمان بگویید که چگونه دانش‌آموزی بودید؟ چه هدفی برای آینده خودتان متصور بودید و چه شغلی را در ذهن می‌پروراندید؟ آیا فکر می‌کردید روزی خطاط شوید؟
از آن‌جاکه عنایت خداوند شامل حال من بوده است، در تمام دوران تحصیل از ابتدایی و متوسطه جزو شاگردان ممتاز بوده‌ام؛ حتی در سطح استان. اینکه چه هدفی و چه شغلی مدنظرم بود، باید بگویم انسان در ایام کودکی آرزوها و خواسته‌های متفاوت و مختلفی را برای آینده خود ترسیم می‌کند، اما آن‌چه را که خداوند رقم می‌زند، چیز دیگری است.
من با توجه به اینکه در رشته ریاضی تحصیل می‌کردم تنها چیزی که به نظرم نمی‌رسید، خوش‌نویس‌شدن یا به گفته شما خطاط‌شدن بود اما مسیر زندگی چیز دیگری خواست.
– چند خواهر و برادر دارید و آیا آنها هم به هنر و به خصوص به خطاطی علاقه‌مند بودند؟
ما سه خواهر و چهار برادر بودیم که همگی تحصیلات دانشگاهی دارند. تعدادی از برادرانم علاقه داشتند و خوشنویسی را با من شروع کردند، اما ادامه ندادند؛ یکی در رشته شیمی در دانشگاه مشغول تدریس شد و دیگری پزشک است.
– پدر و مادر چطور، آنها اهل هنر بودند و به خصوص هنر خطاطی را دنبال می‌کردند؟
پدر و مادر هر دو اهل سواد و کتاب بودند. پدرم خطی زیبا داشت و هنر مادرم در تربیت و پرورش فرزندان و خانه‌داری بود که به نظرم بالاترین هنرهاست.
– چقدر محیط فرهنگی خانه شما در مسیر طی‌شده هنری زندگی‌تان تأثیر داشت؟
این امری طبیعی است که تا محیط مساعد نباشد، در هر زمینه‌ای رشد و بالندگی غیرممکن است.
– اگر جو خانه یا حتی جامعه به شکلی بود که مجبور بودید برای ادامه خطاطی با شرایط بجنگید، آیا این کار را می‌کردید؟
ادامه‌دادن، خود نوعی مبارزه برای رسیدن به هدف است. البته نمی‌شود آن را جنگیدن نامید؛ شاید اصطلاح درستی نباشد.
– وقتی دانشگاه را رها کردید و به سمت خطاطی رفتید، خانواده مخالفتی نکردند؟
زمانی‌که من از دبیرستان فارغ‌التحصیل شدم با اینکه شاگرد ممتاز ریاضی بودم، ولی مسئله انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها پیش آمد و با مشورت خانواده برای استفاده از وقت، به سوی هنر خوشنویسی که هنری اعتقادی و ملی و سالم است، رهنمون شدم.
فریبا مقصودی
– چرا خوشنویسی را انتخاب کردید؟
آن‌چه موجب شد خوشنویسی را به صورت حرفه‌ای و تخصصی دنبال کنم این نکته بود که در کوتاه‌ترین زمان ممکن یعنی پس از چهار یا پنج سال کار به مرحله ممتاز رسیدم و به سبب نیاز جامعه و استقبال جوانان شهر زادگاهم، به‌ویژه خواهران، به‌عنوان مدرس برگزیده شدم و همین موجب گام‌نهادن در راه حرفه‌ای‌شدن در خوشنویسی شد.
خوشنویسی همان‌طور که گفتم هنری اعتقادی، ملی و پیوسته به منشأ وحی است. اصولاً بحث خوشنویسی به‌ویژه در مکتب اسلام با سایر هنرها بحثی مجزا و جداگانه است و فضا و ریشه خاص خود را دارد.
– از چه زمانی و چرا به فکر نوشتن قرآن افتادید؛ از همان ابتدای یادگیری، نوشتن قرآن با خط نستعلیق را مدنظر داشتید یا در طول مسیر به این نتیجه رسیدید؟
به این امر خطیر فکر می‌کردم، اما این نکته را برای شما بگویم که همان‌طور که تفسیر یا ترجمه قرآن نصیب هر عالمی نمی‌شود، خوشنویسی قرآن نیز نصیب هر خوشنویسی نمی‌شود. انتخاب می‌شوی، انتخاب نمی‌کنی. بنابراین عنایت با اوست، با تو نیست، زیرا تو کارهای نیستی. اینکه می‌گویم “تو”؛ مقصودم خوشنویس است، و اما سخن جان معشوق را با خط ملی خود نوشتن، لذت دیگری دارد که آن را کسانی که انس همه روزه با قرآن دارند، می‌دانند. نستعلیق عروس خط‌های اسلامی است.
– درباره قرآنی که خطاطی کرده‌اید و استقبالی که از آن شده است، توضیح دهید و اینکه کسی می‌تواند آن را تهیه کند یا تنها یک نسخه برای نمایش نوشته شده است؟ چقدر زمان برای نوشتن آن قرآن صرف کردید؟
من قرآن با خط نستعلیق را چهار بار نوشتم. آن زمان صبح‌های زود را به کتابت قرآن اختصاص می‌دادم، اما در خصوص استقبال از این قرآن شما نباید این مقایسه را با استقبالی که از قرآن عثمان طه می‌شود، داشته باشید؛ نه تنها قرآن بنده، بلکه هیچ قرآن دیگری را. در مورد تهیه کتاب، باید بگویم که نسخه دوم توسط بانک ملی در پنج هزار نسخه چاپ شد و اگر کسی مایل باشد می‌تواند بگوید تا آن را برایش فراهم کنیم.
– با توجه به اینکه استاد میرخانی سال‌ها پیش کتابت قرآن به خط نستعلیق را انجام داده بودند، آیا تنها جنسیت متفاوت شما با ایشان باعث شد دست به کتابت مجدد آن بزنید؟
در عرفان و هنر، جنسیت مطرح نیست. استاد میرخانی رحمت‌الله‌علیه که شاهکاری هنری و اعتقادی به خط نستعلیق آفریده‌اند و برای این مهم برگزیده شدند، قرآن را به خط نستعلیق شیوه ایرانی نوشتند، اما متأسفانه به سبب تعصب کشورهای اسلامی اجازه ورود به سایر ممالک اسلامی را نداشت، اما من که شاگرد کم‌ترین ایشان هستم و خداوند عنایت کرد، با ذهنی ریاضی پس از سال‌ها ممارست و طرح و اجرا توانستم قرآن عثمان طه را که ختم به آیه است، عیناً از خط نسخ عثمانی به خط نستعلیق درآورم که دیگر بهانه‌ای برای کشورهای عربی در ورود این قرآن باقی نماند و به‌حمدالله مورد استقبال هم قرار گرفت. خواهران و برادران مسلمان عرب به خوبی از قرآن نستعلیق استفاده می‌کردند و راضی بودند.
– آیا فکر می‌کردید کتابت قرآن با خط نستعلیق با استقبال مواجه شود؟
بله، مطمئن بودم. مگر می‌شود قرآن مهجور بماند؟؛ به‌ویژه اگر به شیوه‌ای تازه ارایه شود.
– در حال حاضر روزی چند ساعت به کار آموزش خطاطی و هم‌چنین خطاطی در منزل می‌پردازید و چگونه بین کارهای منزل و کار خطاطی تعادل ایجاد می‌کنید؟
روزی قریب هشت ساعت. به هر حال ما معتقد به برکت از قرآن هستیم. این کار با انجام کارهای دیگر متفاوت است. خستگی و نرسیدن به کارهای دیگر و غیره ندارد. خودش زندگی است و همه چیز را تأمین و بیمه می‌کند.
– سختی‌های راه تا رسیدن به هدفی که در ذهنتان بود شامل چه مواردی است و با توجه به اینکه شما اولین زنی بودید که کار نوشتن قرآن با خط نستعلیق را انجام دادید، اگر زنان دیگر بخواهند وارد این عرصه شوند چه راهکارها و توصیه‌هایی برایشان خواهید داشت تا مسیر برایشان هموارتر و شاید کوتاه‌تر پیش برود؟
گفتم باید انتخاب شوی؛ وقتی انتخاب شدی، خودش راه را به تو نشان می‌دهد. “تو پای به راه درنه و هیچ مپرس/ خود راه بگویدت که چون باید رفت”.
– عکس العمل خانواده و اطرافیان شما از نوشتن قرآن به خط نستعلیق چه بود و دیگر اساتید خطاطی چه واکنشی نشان دادند؟
این سؤال را باید از خود آنها پرسید. امروز در خانه در ماه‌های رمضان و ایام مبارک هم‌چنین بر سر سفره هفت سین و سفره عقد، دور و نزدیک، قرآنی که من در خدمتش بوده‌ام، قرار می‌گیرد. این برای من سعادت کمی نیست. بعد از نوشتن قرآن اکثر استادان طراز اول برای من تاییدیه نوشتند و استادانی که اجازه کتابت قرآن را داشتند، برای من اجازه‌نامه نوشتند؛ از جمله استاد غلامحسین امیرخانی تقریظ نوشتند و حضرت آیت‌الله نجومی که اجازه کتابت قرآن داشتند و شادروان استاد احمد الباری و علی طه که اجازه کتابت قرآن نوشتند، تقریظ داشتند.
– در خصوص بحث استقبال از قرآن کتابت‌شده شما در سوریه، بفرمایید که چه زمانی به سوریه رفتید و چه کسی از شما دعوت کرد و آیا اجازه چاپ قرآن نسخه خودتان را در سوریه دارید؟
چندبار در آن‌جا نمایشگاه داشته‌ام و استقبال کم‌نظیر بود. استادان سوری به‌ویژه شادروان استاد احمد الباری که کاتب مجاز قرآن کریم و هنرمند برجسته جهان اسلام بود و قرآنی هنری را با پشتوانه مصطفی طلاس خوشنویسی و منتشر کرد، از مشایخ اجازه و مشوق من بود.
قرآن هنری او شاهدی است که بسیار از عثمان طه هنرمندتر و استادتر بود، اما سعودی‌ها عثمان‌طه را بزرگ کردند و او را مهجور گذاشتند؛ چون انسان آزاده‌ای بود و مسلمان و معتدل، و تا زمان مرگش موجبات رنجش و بیماری او را فراهم کردند تا درگذشت. در مورد چاپ هم اوضاع سوریه، کارهای فرهنگی را تحت‌الشعاع قرار داد.
– اگر قران را خطاطی نمی‌کردید تأثیر خط بر زندگی‌تان به همین اندازه الان بود؟
باید از قرآن پرسید؛ “چو دانی و پرسی سؤالت خطاست”.
– غیر از قرآن، خوشنویسی چه کارهای دیگری را تا به حال انجام داده‌اید؟
به برکت قرآن پس از سعادت چهار بار کتابت قرآن، به خوشنویسی آثاری نایل شده‌ام که در طی تاریخ ادبیات هزارساله تاکنون هیچ زن هنرمند خوشنویسی به انجام آن دست نیافته است. خوشنویسی شصت هزار بیت شاهنامه فردوسی و چاپ و انتشار آن به‌طور نفیس، چهار بار دیوان حافظ شیرازی، بوستان سعدی، گلستان سعدی، دو بیتی‌های باباطاهر، رباعیات خیام، شرح زیارت عاشورا در یک هزار صفحه، خطبه‌های حضرت زهرا (ع)، دیوان‌های شعرای شهر زادگاهم کرمانشاه، دیوان پرتو کرمانشاهی، دیوان وحدت کرمانشاهی، دیوان سید یعقوب، ماهیدشتی، دیوان سید صالح ماهیدشتی، ده‌ها رساله ادعیه و اشعار.
– چند سال است که ازدواج کرده‌اید و آیا همسرتان مشکلی با خطاطی شما و زمانی‌که برای این کار می‌گذارید نداشت؟
سی سال است ازدواج کرده‌ام و نتیجه کارها پاسخ بخش دوم سؤال شماست.
– برای زنانی که اول راه خطاطی هستند بفرمایید چه انگیزه‌ای باعث می‌شود خطاطی را حرفه‌ای دنبال کنند و به آن به شکل تفنن صرف نگاه نکنند؟
خوشنویسی یا خطاطی مانند هر هنر الهی دیگر ذکر و ورد است. هر کوتاهی در آن موجب نقصان در عمل و انجام خواهد بود، اصلاً هنر را تفنن دانستن اشتباه محض است.
– جایی گفته بودید خط نسخ خشک و بی‌تحرک است. در این‌باره بیش‌تر توضیح می‌دهید، آیا منظور زیبایی بصری خط نستعلیق در مقایسه با خط نسخ است؟
بله، اساس نسخ بر سطح است، اما اساس نستعلیق بر دور است. تمام کائنات بر اساس قداست هنر باید با گردش افلاک هماهنگ باشد. زیبایی‌ها بر دور است نه بر سطح.
– فکر می‌کنید برای مردم مهم باشد قرآن با چه خطی نوشته شود؟
بله، مجموعه‌ها قرآنی فراوانی در جهان به دنبال همین مسئله شکل گرفته و موجود است، اما دعا کنیم که قرآن تزیینی نشود. قرآن باید زیبا و نفیس و بهتر از تمام کتاب‌ها ارایه شود. این ذات قرآن است؛ اگر غیر از این بود، مولا علی (ع) سر کاروان خوشنویسان قرآن نمی‌شدند.
ممنونم خانم مقصودی عزیز از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.
منبع: مهرخانه / انتهای متن/
